فضیلت شب و روز عرفه

عبادات و دعا رشته اتصال انسان با مبدأ هستی و قدرت لایزال الهی هستند؛ از این رو لذا نمی توان گفت که دعا و عبادات، مخصوص ایّام خاص می باشند؛ اما زمانهایی وجود دارد که فرصت ویژه ای برای ارتباط با خداوند از طریق دعا و راز و نیاز است؛ چرا که رحمت خاص خداوند در آنها از مبدأ اعلی به سوی بندگان سرازیر می گردد و بنده باید تلاش کند خود را در معرض دریافت آن عنایات و رحمتهای ویژه الهی قرار دهد؛ چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «اِنَّ لِرَبِّکُمْ فِی اَیّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٌ اَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛ به راستی برای پروردگار شما در روزهای روزگارتان عطایا و بخششهایی است، هوشیار باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید.» و قرآن کریم نیز می فرماید: «وَذَکِّرْهُمْ بِاَیّامِ اللّهِ»؛ و روزهای خدا را به آنان یاد آوری کن.»

یکی از این روزها، نهم ذیحجّه یعنی روز عرفه است که می توان آن را روز دعا و نیایش نام نهاد. مخصوصا برای کسانی که توفیق تشرّف به حج و حضور در صحرای عرفات را پیدا کرده اند.

مرحوم شیخ عباس قمی درباره شب عرفه می گوید: «از لیالی متبرّکه و شب مناجات با قاضی الحاجات است و توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است. و کسی که آن شب را به عبادت بسر آورد، اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد.»

وی در رابطه با روز عرفه نیز می گوید: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزی است که حق تعالی بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفره های جود و احسان خود را برای آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است.»

در فاصله حدود 21 کیلومتری شهر مکه، سرزمین مقدّسی است با پیشینه تاریخی دیرینه که نامش عرفات است. حاجیان پس از پوشیدن لباس احرام، برای انجام حج تمتع، راهی آنجا شده و از ظهر روز نهم ذیحجه تا غروب آفتاب، در این سرزمین وقوف می کنند و به دعا و نیایش می پردازند تا خدای رحمان، به آنها رحمت آورده، بار دیگر اجازه ورود به حرم را به آنان عطا نماید.

تشنگان معرفت و عارفان عاشق، برای حضور در عرفات، شور و شوق فراوان از خود نشان داده، برای همنشینی با حضرت صاحب الأمر ـ ارواحنا لتراب مقدمه الفداء ـ که همه ساله در این موقف حضور دارند، سر از پای نمی شناسند.

عَرَفاتْ از ریشه عَرَفَ گرفته شده و به گفته راغب: بیانگر شناخت آثار اشیاء همراه با تفکر و تدبّر است. این کلمه، اسمی مفرد است که در لفظ به صورت جمع آمده، اما جمع بسته نمی شود. و شاید دلیل آن، تفکیک ناپذیری اماکن بوده و با این استعمال، گوئی هر جزئی از این سرزمین را عرفه دانسته اند.

این روزها حجاج بیت الله الحرام عازم سرزمین عرفات اند. سرزمینی که معطر به نوای اباعبدالله الحسین علیه السلام و دعای روح بخش عرفه ایشان است. اما عرفات کجاست؟ و چرا نام این منطقه نورانی عرفات نامیده شده است؟ عرفات، منطقه ای خارج از محدوده حرم و نزدیک مشعرالحرام است که «جبل الرحمة» و «مسجد نَمِرة» در آن واقع است. وقوف در این سرزمین از ظهر روز نهم ذی حجه تا غروب آن برای کسانی که احرام حجّ تمتع بسته اند واجب و از ارکان حج است.

عرفات نام محلی است در نزدیکی مکه که یکی از اعمال حج در آن جا انجام می شود. واژه شناسان درباره معنای آن گفته اند:

ادراک چیزی با تفکر در آثار آن را عرفات می گویند، از این رو سرزمین عرفات را عرفات می گویند.

در مورد علت نام گذاری آن چند مطلب نقل شده است:

1. از امام صادق علیه السلام سؤال شد: چرا عرفات را عرفات نامیدند؟ فرمودند: «به خاطر این که هنگام ظهر، حضرت جبرئیل علیه السلام به حضرت ابراهیم علیه السلام گفت: اعترف بذنبک و اعرف مناسکک؛[1] به پیامد (کارهای) خود اعتراف کن و اعمال (حج) خویش را بشناس».

2. «عرفت بموقفک بعرفة معرفة الله سبحانه امر المعارف و العلوم و عرفت قبض الله علی صحیفتک و اطلاعه علی سریرتک و قلبک؛[2] آیا در وقوف به عرفه، خدا را شناختی، معارف و علوم دینی را شناختی، آیا شناختی که خدا بر اعمال پنهان و آشکار تو آگاه است؟»

3. برخی گفتند که آدم و حوا در سرزمین عرفات، همدیگر را شناختند (یعنی سرزمین شناخت).[3]

4. حضرت ابراهیم علیه السلام در این جا برای قربانی کردن اسماعیل علیه السلام خواب دید و به وظیفه خود آشنا و عارف شد.[4]

بنابراین سرزمین عرفات، سرزمین شناخت و عرفان به خداوند و صفات او و شناخت وظایف است.

حج گزار باید در آن جا عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست آگاه است، یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود است، به مضمون آیه «وَ إِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَی».[5]

وقوف در عرفات برای واقف شدن انسان به معارف و علوم دینی و اسرار الهی نظام آفرینش است.[6]

فقیه و عارف سالک، میرزا جواد ملکی تبریزی رحمه الله می گوید: منتهای جدیت خود را به خرج بده که در عرفات به کمال معرفت نایل شوی.[7]

احرام حج از مسجد الحرام = یقظه و بیداری؛ وقوف به عرفات = تحصیل معرفت؛ وقوف به مشعر الحرام = بندگی و اطاعت از خدا؛ ورود به منی= وصول به رحمت الهی و گرفتن پاداش در روز عید قربان؛ ورود به مسجدالحرام برای طواف حج و اعمال دیگر= ورود به بهشت دنیا؛ رسیدن به خانه خدا (کعبه)= وصول به لقای تبارک و تعالی است. احتمال هم دارد، تجلی لقاء الله عزوجل برای او، در لقای امام و حجت خدا باشد که فرموده اند: «تمام الحج لقاء الامام».[8]

برای رسیدن به کمال معرفت الهی راه های مختلفی وجود دارد؛ اما بهترین و کامل ترین آنها، شناخت مخلوقی است که جمیع اوصاف خداوند (غیر از خالقیت) به او اعطا شده است و آن، شناخت بزرگ ترین آیه خداوند در این زمان، یعنی وجود مقدس امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است.

هرچند همه موجودات آیه ای از آیات اوست و به تعبیر امام حسین علیه السلام در دعای عرفه: «الهی علمت باختلاف الآثار و تنقلات الاطوار ان مرادک منی ان تتعرف الی فی کل شئ حتی لا اجهلک فی شئ؛ خدایا من از مختلف بودن آثار و نشانه های تو و گوناگون شدن حالات جهان، دانستم که غرض از آفرینش من، آن است که خود را در هر چیزی به من بشناسانی تا من در هیچ یک از موجودات این جهان نسبت به تو جاهل و غافل نباشم»، ولی واضح است که نشانه بودن همه موجودات برای خالق یکسان نیست و شدت و ضعف دارد. وجود انسان که همه خصوصیات رشد گیاهان و حرکت اختیاری حیوانات را دارد و علاوه بر آن دارای قوه تفکر و عقل است، بیشتر از بقیه موجودات، وجود پروردگار و اوصاف او را اثبات می نماید؛ لذا فرمودند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه». پر واضح است که همه انسان ها با تفاوتی که در علم و قدرت و بقیه صفات دارند، آیه و آینه بودنشان برای خداوند یک سان نیست و هرچه اوصاف کمال و جلال و جمال در انسانی بیشتر باشد، علم و قدرت و عظمت پروردگار را زیادتر اثبات می کند.

بنابراین کامل ترین انسان از حیث واجد بودن همه اوصاف کمال، کامل ترین آیه و نشانه برای خداوند می تواند باشد و لذا امام شناسی بهترین راه خداشناسی است. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «ما الله عزوجل آیة هی اکبر منی؛[9] خداوند آیه ای بزرگ تر از من ندارد». و در زیارت امین الله ـ که از معتبرترین زیارات است ـ خطاب به امام معصوم علیه السلام می گوییم: «...مع مالک من الحجج البالغة علی جمیع خلقه»[10] و در زیارت آل یس آمده است: «و کلمتک التامة فی ارضک»[11] و در قرآن می خوانیم: «وَکلَّ شَیءٍ أحْصَینَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»[12] «بنا عرف الله و بنا عبدالله؛ من اراد الله بدء بکم و من وحده قبل عنکم»[13] و در دعای هر روز ماه مبارک رجب که از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف خطاب به نایب دوم ایشان صادر شده است آمده: «یعرفک بها من عرفک؛ هر کس تو را (خدای عزوجل) شناخت به واسطه آن آیات الهی (معصومین علیهم السلام) شناخت».

شاید صریح ترین جمله در این باب همان گفتار امام حسین علیه السلام است که فرمود: ای مردم! خداوند بندگان خویش را نیافریده مگر برای این که او را بشناسند... شخصی سؤال کرد: منظور از شناخت خداوند چیست؟ فرمودند: شناخت اهل هر زمانی نسبت به امامشان که اطاعت از او برای آنها واجب شده است.[14]

عرفات محل نزول اولیه آیه اکمال است. علامه طباطبایی رحمه الله بر آن است که آیه «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الإِسْلاَمَ دِینًا»[15] بر اساس برخی از روایات[16] این آیه در عرفه نازل شد، ولی پیامبر صلی الله علیه و به جهت برخی مصلحت ها آن را بیان نکرد و منتظر فرصت مناسب بود که در روز غدیر دستور اکید آمد: « یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیک مِن رَّبِّک وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ».[17]

عرفات محل حضور امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و اولیای الهی

از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند: «یفقد الناس امامهم، یشهد الموسم فیراهم و لایرونه؛[18] مردم به فراق امامشان گرفتار می شوند؛ او در مراسم حج حاضر می شود و آنان را می بیند، ولی مردم وی را نمی بینند». (که به قرائن روایات دیگر به معنای عدم شناخت است). و محمد بن عثمان عمری نایب دوم امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف گفت: «و الله ان صاحب هذا الامر لیحضر الموسم کل سنة یری الناس و یعرفهم و یرونه و لایعرفونه؛ به خدا قسم هر سال امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در مراسم حج شرکت می کند، مردم را می بیند و می شناسد و مردم هم او را می بینند ولی نمی شناسند».[19]

عارف گران قدر فیض کاشانی رحمه الله می فرماید:

یک طواف سرکوی ولی حق کردن

 به زصد حج قبول به دیوان بردن

ایستادن نفسی نزد مسیحا نفسی

 به زصد سال نماز است به پایان بردن آری هنگامی که حضرت در مراسم حج حضور می یابد، و به طور طبیعی به اعمال حج مشغول می شود، قطعاً در عرفات حضور دارد؛ چرا که وقوف در عرفات واجب و از ارکان حج است.

آیت الله جوادی آملی در این مورد می نویسد: «از اسرار وقوف در این سرزمین، آن است که عموم مردم و گنه کاران، با اولیای الهی ارتباط پیدا کنند و به برکت حضور آنان، مشمول رحمت الهی قرار گیرند، همان طور که در سیر نزول، اولیای الهی واسطه فیض اند، در قوس صعود نیز اینان واسطه ترقی و کمال انسان اند. وجود مبارک حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریفهر سال در مراسم حج و به ویژه در عرفات و منا حضور دارند... همچنین بسیاری از تربیت یافتگان و شاگردان خاص آن حضرت در میان حج گزاران حضور دارند و به مدد عنایت خاص حضرتش از ملکوت افراد آگاهی می یابند».[20]

شایان ذکر این که، اگرچه ممکن است مشکلات برخی زائران، ناخود آگاه به برکت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف حل شود، ولی چنین نیست که هر عمل خارق عادت و کرامتی ـ که در ایام حج و در سرزمین منا و عرفات روی داد ـ مستقیماً به دست وجود مبارک آن حضرت انجام گیرد. ممکن است ناآشنا یا سالمندی خیمه یا چادر خود را گم کند و یا در بین راه بدون زاد و راحله بماند، و یکی از اولیای الهی که تربیت شده مکتب ولایت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است او را راهنمایی کند. پس این شخص گرفتار، با واسطه به خدمت آن حضرت رسیده است نه بدون واسطه.[21]

----------------------------------------

[1]. علل الشرایع، ج2، ص173، المحاسن، ج2، ص65.

[2]. صهبای حج، ص346.

[3]. تاریخ و آثار اسلامی، ص177؛ فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ص 197؛ به نقل از تفسیر نمونه ج2، ص60.

[4]. تاریخ و آثار اسلامی، قائدان، ص177.

[5]. سوره طه/7. صهبای حج، ص416.

[6]. همان.

[7]. المراقبات، ج 2، ص225.

[8]. بحار الانوار 99، ص374. بر گرفته از هدف خلقت، سید ابوالحسن مهدوی، ص170.

[9]. نورالثقلین، ج5، ص491.

[10]. مفاتیح الجنان.

[11]. همان.

[12]. سوره یس/12.

[13]. مفاتیح الجنان.

[14]. علل الشرایع، ص9. برگرفته از هدف خلقت سید ابوالحسن مهدوی، ص59.

[15]. سوره مائده/3.

[16]. ر.ک: به الدر المنثور سیوطی و تفسیر عیاشی ذیل آیه و المیزان ج5، ص178 و ص209.

[17]. مائده/67. فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ص202.

[18]. کافی، ج1، ص337-338.

[19]. من لایحضره الفقیه، ج2، ص520.

[20]. صهبای حج، ص 433-434.

[21]. همان.