استغفار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)

چرا پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) استغفار مى كرد و راز اين استغفار چيست و اين مسئله، چگونه با عصمت ايشان سازگار است و به عبارت ديگر، با اين كه پيامبر معصوم بود و مرتكب گناه نمى شد، پس چرا در دعايش از فزونى گناه، استغفار مى كرد؟

درباره اين پرسش، نكات زير، لازم به ذكر است:
1. توبه، يكى از عبادات بزرگ است. خداوند در قرآن مجيد، مؤمنان راستين را چنين توصيف مى كند: (الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالاْسْحارِ )[1] ; «آنان شكيبايند و راست گو ; همواره اطاعت پيشه اند و انفاق گر و سحرگاهان، به استغفار مى پردازند».
در جاى ديگر مى فرمايد: (كانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ وَ بِالاَْسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ )[2] ; «شبانگاه، اندكى مى آرَمَند و سحرگاهان، به استغفار مى پردازند».
بنابراين، چنان كه مشاهده مى شود، قرآن مجيد توبه را عمل بهترين مؤمنان و شب زنده داران خوانده است و از ديگر سو، همه مؤمنان را به توبه فراخوانده، مى فرمايد: (تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون )[3] ; «اى ايمان آورندگان! همه با هم به درگاه خدا توبه كنيد ; باشد كه رستگار شويد».
در جاى ديگر مى فرمايد: (إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ )[4] ; «خداوند، توبه كاران و پاكيزگان را دوست مى دارد».
از آن چه گذشت، روشن مى شود كه در نگاه قرآن، اساساً توبه، عمل پارسايان و مؤمنان و عبادتى است كه همه ايمان آورندگان، به آن دعوت شده اند و انجام دادن آن، گشاينده درهاى رحمت الهى و يكى از مهم ترين عوامل قرب و وصال معبود است. اگر به حقيقت توبه نظر كنيم، آن را زيباترين جلوه خضوع و خشوع و اظهار تذلل و زارى و اعتراف به قصور و تقصير بنده اى بى نهايت كوچك، در برابر آفريدگارى بى نهايت بزرگ مى يابيم. از اين رو، شايسته است كه اولياى الهى، پيش و بيش و بهتر از همه، اين دعوت الهى را لبيك گويند و در تمام حالات خود، بر توبه و استغفار، مداومت ورزند تا به اين وسيله، به فيض قرب الهى نايل شوند.
2. استغفار و توبه، داراى مراتب و درجاتى متناسب با عاملان آن است. توبه گنه كاران، توبه از گناه مى باشد و توبه اوليا، توبه از پرداختن به غيرخدا و توجه به غيرحق است.
3. توبه و استغفار اولياى الهى و معصومان، مرتبه اى بالاتر از اينها دارد. آنان چون مستغرق در ذات جميل الهى اند و توجّه به مقام ربوبى (كمال مطلق ) دارند، وقتى به خود و اعمال خويش مى نگرند، با تمام عظمت و بزرگى آن اعمال، آنها را در برابر عظمت بى نهايتِ الهى، بسيار كوچك و مايه سرافكندگى و شرمندگى مى بينند.
4. در حديث نبوى، چنين آمده است: «انه ليُغان على قلبى و انى أستغفراللَّه فى كل يوم مائة مره[5] ; گاهى بر دلم غبار مى نشيند و من هر روز، هفتاد بار از خدا آمرزش مى خواهم».
امام خمينى در شرح اين حديث مى نويسد: «اولياى خدا، همواره انقطاع به سوى خدا دارند ; ولى به جهت مأموريت الهى خود، گاه به ناچار در مرآت عالم كثرات، توجه به حضرت حق مى كنند و همين نزد آنان كدورت محسوب شده و براى زدودنش، استغفار مى كنند. امام سجاد(عليه السلام) است كه مناجات هايش را شما مى بينيد و مى بينيد چطور از معاصى مى ترسد... مسئله غير از اين مسائلى است كه در فكر ما يا در عقل عقلا يا در عرفان عرفا بيايد.  ...از گناه خودشان گريه مى كردند تا صبح. از پيغمبر گرفته تا امام عصر(عج )، همه از گناه مى ترسيدند. گناه آنها، غير از اين است كه من و شما داريم ; آن كه يك عظمتى را ادراك مى كردند كه توجه به كثرت، نزد آنها از گناهان كبيره است... آنان در مقابل عظمت خدا، وقتى كه خودشان را حساب مى كنند، مى بينند كه هيچ نيستند و هيچ ندارند. واقع مطلب، همين است ; جز او كسى نيست و چيزى نيست... و از اين كه حضور در مقابل حق تعالى دارند و مع ذلك دارند مردم را دعوت مى كنند، از همين، كدورت حاصل مى شده»[6].
5. استغفار براى اولياى الهى، جنبه دفع و براى ما، جنبه رفع دارد ; يعنى ما استغفار مى كنيم تا لغزش هايمان بخشيده شود و آنان استغفار مى كنند تا نلغزند و اصلاً گناه به سراغشان نيايد. آن بزرگان با توبه، عبادت و اطاعت، درجات عصمت خويش را شدت مى بخشند. از اين رو، استغفار و توبه، در بالا رفتن درجات و پايندگى عصمت آنان، دخالت دارد.
6. توبه و استغفار و استغاثه دائمى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در پيشگاه خدا، بالاترين نقش عملى را در تربيت امت دارد و به ديگران مى آموزد كه چگونه در پيشگاه خدا به توبه، تضرع و انابه بپردازند و به جهت پاره اى از اعمال نيك، مغرور نگردند.

پی نوشت ها
[1]. آل عمران (3 )، آيه 71 .
[2]. ذاريات (51 )، آيه 17 و 18 .
[3]. نور (24 )، آيه 13 .
[4]. بقره (2 )، آيه 222 .
[5]. محدث نورى، مستدرك الوسائل، ج 5، ص320 .
[6]. صحيفه امام، ج 20، ص 268 ـ 269 .