علّت و سبب نظم

اکنون نوبت کبراي قياس نظم فرا مي رسد که با کدام علت فاعلي نظم وجود دارد . بحث پيرامون علت فاعلي نظم همان بيان لميّت آن است ، اگر براي نظم مبدأ فاعلي نباشد ، بلکه در اثر تصادف پديد آمده باشد ، کبراي قياس مزبور صادق نيست ، زيرا خواه تمام نظم ها بدون ناظم پديد آيند ، يا برخي در اثر تصادف و بعضي به وسيله ناظم يافت شود ، در هر دو صورت ، کبراي قياس ناتمام است و سرّ ناتمام بودن آن اين است که کبراي قياس يا اصلاً صادق نيست يا براي آنکه صدق او کلي نيست ، در حالي که کبراي شکل اول حتماً بايد کلي باشد .

هستي نظم

اما اين که آيا نظم تکويني وجود دارد ، لازم است توجه شود که مدار نظم تکويني ،

گاهي موجودهاي مادي و طبيعي اند که علوم تجربي عهده دار اثبات آن است ، و گاهي موجودات مجرّدي است که متعلق آن ها موجود مادّي است و علوم رياضي متکفّل اثبات آن هاست ، و زماني موجودهاي مجردي است که ذاتاً منزّه از ماده بوده ؛ ليکن محکي آن ها گاهي مادي است و گاهي مجرد ؛ مانند افکار و انديشه هاي روش مند که به صورت برهان در اذهان ظهور مي نمايند و بر اشياي خارجي ، اعم از مجرد و مادي دلالت و از آنها حکايت دارند ، و عهده دار اثبات چنين نظمي، منطق ، حکمت و کلام است ، چنان که گاهي موجودهاي مجردِ مشهود از نظام خاصي برخوردارند و عرفان متکفّل اثبات نظم شهودي معارف عيني عارفان واصل است .

برهان نظم

بررسي برهان نظم به چند امر نياز دارد : 1 . نظم چيست ( ما هو ) ؛ 2 . نظم هست و وجود دارد يا نه ( هل هو ) ؛ 3 . نظم چرا وجود دارد ( لم هو ). امور ديگري نيز در جنب جريان نظم مطرح مي شود که در صورت لزوم ، به آن ها اشاره خواهد شد و اگر تبيين امور کليدي ياد شده ، عهده دار حلّ آن ها بود ، حاجتي به طرح مجدد آن ها نخواهد بود .

- از کجا بفهمیم که خداوند وجود دارد؟

فرض کنید در کنار خانه خودتان نشسته ‏اید، از عمو یا یکی از اقوام می‏ پرسید: این خانه ما را چه کسی ساخته است؟