تربیت عقل و اندیشه در قرآن

علاوه بر آنچه درباره مفهوم عقل و تاکید خاص بر اندیشه و تعقل در قرآن ذکر شد، می توان شواهد و آیات فراوانی یافت که با تکیه بر این ویژگی، به تربیت و شکوفایی عقل و اندیشه پرداخته اند. این آیات را می توان در نگاهی کلی به دو دسته سلبی و ایجابی تقسیم کرد. دسته نخست، آیاتی هستند که در آنها موانع خردورزی و تعقل مورد نقد قرار گرفته و به انسان ها گوشزد شده تا با این عوامل که موجب سستی و رکود اندیشه اند، مقابله کنند. در دسته دوم آیاتی قرار می گیرند که انسان ها را به رشد و شکوفایی هرچه بیشتر عقل سوق داده تا زمینه استقلال فکری و عقلی آنها فراهم شود.

عوامل پرورش عقل و اندیشه

دلیل جویی و برهان طلبی؛ قرآن انسان ها را تشویق می کند که برای ادعاهای خود برهان و دلیل کافی ارائه داده و برای گفته های دیگران هم تقاضای حجت و دلیل کنند و خصوصا از عقل و منطق برای تبیین این دلایل بهره بگیرند.
برهان هایی که در قرآن به آنها اشاره شده و معتبر دانسته شده اند، عبارتند از: برهان حسی: « و فرشتگانی را که خود، بندگان رحمانند، مادینه پنداشتند. آیا در خلقت آنان حضور داشتند؟ گواهی ایشان به زودی نوشته می شود و [ازآن] پرسیده خواهند شد.» (زخرف: 19)
برهان مبتنی بر وحی: «اگر راست می گویید، از روی علم به من خبر دهید.» (انعام: 143)
برهان تاریخی: «کتابی پیش از این [قرآن] یا بازمانده ای از دانش نزد من آورید.» (احقاف: 4)
برهان نظری یا عقلی: «آیا به جای او خدایانی برای خود گرفته اند؟ بگو برهانتان را بیاورید» (انبیاء: 24)
به علاوه در موارد بسیاری در قرآن برهان ها و استدلال های عرضه شده است. این برهان ها به طور غیرمستقیم انسان ها را به پرورش قوای عقلانی و منطقی دعوت می کنند.
از جمله در قرآن برای مسائل اعتقادی از برهان و استدلال استفاده شده است که در زیر به نمونه هایی از آنها اشاره می شود:
الف- وجود خدا: «آیا از هیچ خلق شده اند؟ یا آنکه خودشان خالق هستند؟ * آیا آسمان ها و زمین را [آنان] خلق کرده اند؟» (طور: 35- 36)
ب- یگانگی خدا: «اگر در آنها [=زمین و آسمان] جز خدا، خدایانی [دیگر] وجود داشت، قطعا [زمین و آسمان] تباه می شد.» (انبیاء: 22)
ج- نفی ولد از خدا: «گفتند خدا فرزندی برای خود اختیار کرده است. منزه است او. او بی نیاز است. آنچه در آسمان و در زمین است از آن اوست.» (یونس: 68)
د- نزول کتاب و رسالت پیامبران: «ای اهل کتاب، پیامبر ما به سوی شما آمده که در دوران فترت رسولان [حقایق را] برای شما بیان می کند تا مبادا [روز قیامت] بگویید برای ما بشارت گر و هشداردهنده ای نیامد. پس قطعا برای شما بشارت گر و هشداردهنده ای آمده است و خدا بر هر چیزی تواناست.» (مائده: 19)
ه- معاد و جزا: دلایل زیر برای وجود معاد و جزا در قرآن ذکر شده است.
- دلیل خلقت اول: «و اوست آن کس که آفرینش را آغاز می کند و باز آن را تجدید می نماید و این [کار] بر او آسان تر است.» (روم: 27)
- خلقت زمین و آسمان: «قطعاً آفرینش آسمان ها و زمین بزرگ تر از آفرینش مردم است ولی بیشتر مردم نمی دانند.» (غافر: 57)
- احیای زمین مرده: «و از نشانه های او این است که تو زمین را فسرده می بینی و چون باران بر آن فرو ریزیم به جنبش درآید و بردَمَد آری، همان کسی که آن را زندگی بخشید، قطعا زنده کننده مردگان است. در حقیقت، او بر هر چیزی تواناست.» (فصلت: 39)
- نادرستی برابری خوبان و بدان: «و آسمان و زمین و آنچه را که میان این دو است به باطل نیافریدیم. این گمان کسانی است که کافر شده اند، پس وای از آتش بر کسانی که کافر شده اند * یا کسانی را که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، چون مفسدان در زمین می گردانیم، یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار می دهیم؟» (ص27- 28)،(قرضاوی).

نتیجه گیری

تفکر و تعقل که از ویژگی های بارز و ممتاز انسان است، وسیله ای در نهاد آدمی است که به او کمک می کند درست را از نادرست تشخیص دهد.
در قرآن بارها به واژه هایی نظیر عقل، ذکر، تدبر، تفکر، علم و همخانواده های آنها اشاره شده که حاکی از اهمیت تعقل و اندیشه ورزی است که خود ابزار و وسیله ای برای دستیابی به مطلوب دیگری است که همانا عبارت است از شناخت خدا، معارف و حقایق دینی، علوم و همچنین شناخت خود انسان برای وصول به قرب الهی است. علاوه بر این، آیات فراوانی در قرآن می توان یافت که با تکیه بر ویژگی فوق، به تربیت و شکوفایی عقل و اندیشه پرداخته اند. این آیات به دو دسته سلبی و ایجابی قابل تقسیمند: نخست، آیاتی که در آنها موانع خردورزی و تعقل مورد نقد قرار گرفته اند و دوم آیاتی که انسان ها را به رشد و شکوفایی هرچه بیشتر عقل سوق داده تا زمینه استقلال فکری و عقلی در آنها فراهم شود. قرآن انسان ها را تشویق می کند که برای ادعاهای خود برهان و دلیل کافی ارائه دهند و برای گفته های دیگران هم تقاضای حجت و دلیل کنند و خصوصا از عقل و منطق برای تبیین این دلایل بهره بگیرند.

پی‌نوشت‌ها:

1- برای نمونه نگاه کنید به: اسراء: 36؛ بقره: 7.
2- (بقره: 171)، (انفال: 22).
3- بقره: 242؛ نور: 61؛ حدید: 17.
4- انعام: 32؛ اعراف: 169؛ یوسف: 109، قصص: 60.
5- ق: 6
6- محمد: 10.
7- اشاره به فصلت: 53.
8- بسیاری از این قبیل آیات با عبارت لعلکم تعقلون پایان یافته است. برای نمونه نگاه کنید به بقره: 242، نور،61، انعام: 151، یوسف: 2؛ زخرف: 3.
9- روم: 8.
10- روم: 21.
11- نحل: 90.
12- اعراف: 179.
13- بقره: 179
14- برای مثال علم حضرت محمد (ص) در آیات زیر آمده است: آل عمران: 48، 164؛ نساء: 113، نمل: 6؛ شوری: 52؛ نحل: 82، بقره: 129، 151: جمعه: 2.

منابع
علاوه بر قرآن کریم؛
- ایزوتسو، توشیهیکو(1374)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه: احمد آرام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- پژوهشکده حوزه و دانشگاه (1383)، درآمدی بر تعلیم و تربیت اسلامی(1): فلسفه تعلیم و تربیت، جلد اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت).
- راغب اصفهانی (1418 ق/1997م)، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قم: منشورات ذوی القربی.
- علم الهدی، جمیله (1386)، فلسفه تعلیم و تربیت رسمی از دیدگاه اسلام.
- غزالی، ابوحامد(1983م)، القسطاس المستقیم، بیروت- لبنان: توزیع المکتبه الشرقیه.
- محمدی ری شهری، محمد (1378)، خردگرایی در قرآن و حدیث، ترجمه: مهدی مهریزی، قم: دارالحدیث
- مصطفوی، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
Kermani, Navid,"Intellect", in Encyclopaedia of Qur' an,Leiden: Brill.
همشهری خردنامه شماره 55

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: