مقدمه
اشغال و آزاد سازی خرمشهر در دوره دفاع مقدس، یکی از نقاط عطف جنگ تحمیلی و حتی تاریخ معاصر ایران است. آزاد سازی خرمشهر از وجود اشغالگران بعثی تنها با اتکاء به قدرت خودی، ایمان و رشادت دینی و غیرت ملی- میهنی امکان پذیر شد . مقاومت مردم خرمشهر و سربازان و رزمندگان ایرانی در مقابل متجاوزی که تقریبا همه قدرتهای مطرح و برتر جهان از آن حمایت می کردند. بقدری ستودنی بود که پس از گذشت سالیان زا آن، مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی) در مقایسه با سقوط اخیر رژیم صدام در مقابل حملات ارتش آمریکا، فرمودند: بغداد با بیش از 120 هزار نیروی نظامی، 35 روز در برابر هجوم عراقی ها مقاومت کردند که ملت ایران باید به آن افتخار کنند.
مقاومت در برابر هجوم ارتش عراق و تلاش برای آزادسازی خرمشهر، مدیون فرزندانی بود که در دامان انقلاب اسلامی تربیت شده بودند. اینان نه تنها برای دفاع از زاد و بوم خود در برابر متجاوز، بلکه برای اعلام و حفظ اعتبار و اقتدار حیات مجدد اسلام می جنگیدند. حماسه خرمشهر شامل دو حماسه بود: یکی حماسه مقاومت خرمشهر و دیگری حماسه آزاد سازی خرمشهر.
مقاومت خرمشهر موجب استقرار ناپایدار نیروهای عراقی در خطوط پدافندی آسیب پذیر، شد که به عنوان یک نقص جدی استراتژیک، تعرض ظاهرا موفق عراق را در موقعیتی قرار داد که هیچ گاه نتوانست حضور در مناطق اشغالی را به یک حضور قطعی قابل دفاع تبدیل کند. از این رو اراده جنگ را در نظامیان عراقی متزلزل کرد و آنها که ابتدا تصور برخورد با یک وضعیت ساده و متلاشی شده را داشتند، فهماند که اشغال، آسان نخواهد بود و در هر قدم باید متحمل خسارات سنگینی شوند. مقاومت خرمشهر سنت مبارزه نابرابر، مبارزه با امکاناتی اندک و با احتمال کم پیروزی را پایه گذاری کرد و به رزمندگانی که بعدها هشت سال جنگ را پیش بردند، آموخت که دشمن را در هر وجب از پیشروی باید درگیر کرد و برای هر وجب پیشروی باید جنگید و این تنها راه جنگ با دشمنی است که تقریبا همه قدرت های جهانی، به طور فشرده آن را تجهیز و تدارک مالی، روحی، سیاسی و نظامی میکنند.
مقاومت خرمشهر به مسئولان و نخبگان نظامی جمهوری اسلامی یادآوری کردکه هرگونه تردید و سستی در مقابله با دشمن، پذیرفتنی نیست و به رزمندگان آموخت که حتی اگر فرماندهی به انجام وظایف خود قادر نباشد و حتی اگر این خود به شکل نقطه ضعفی بارز در آید، از مسئولیت یک مجاهد فی سبیل الله چیزی نمی کاهد.
از سوی دیگر، حماسه آزادی خرمشهر نیز حماسه ای بزرگ بود که به ملت ایران آموخت که بتوانند حقارت شکست را فراموش کنند و باز هم عزت، استقلال و آزادی و تعیین سرنوشت را تجربه کنند.
جغرافیا و تاریخ خرمشهر
شهرستان خرمشهر با مساحت 4552 کیلومتر مربع، در منتهی الیه جنوب غربی استان خوزستان و در محل تلاقی رود کارون و اروند رود واقع شده و از مهمترین شهرهای این استان است که در 18کیلومتری شهر آبادان قرار دارد. این شهرستان از شمال به اهواز، از شرق به شادگان، از جنوب به آبادان، و از غرب به اروند رود محدود است. شهرستان خرمشهر به طور کلی دشت و شوره زار است و ارتفاعات مهمی ندارد. فقط در جنوب شرقی آن، کوه میشان به ارتفاع 250 متر دیده می شود. مهمترین رود این شهرستان کارون است که از وسط شهر می گذرد و در نزدیکی خرمشهر به اروند رود می پیوندد. آب آشامیدنی شهر از رودخانه های کارون، اروند رود و بهمنشیر تامین می شود.
شهرستان خرمشهر دارای دو بخش مرکزی و مینو است و ساکنین آن عموما به کار در بخش خدمات، کشاورزی (خرما و مرکبات)، حرفه های عبا بافی و حصیر بافی و همچنین در کارهای صنعتی اشتغال دارند. بندر خرمشهر در آخرین نقطه سرحدی غربی کرانه خوزستان قرار دارد و بارانداز و اسکله های آن در کرانه اروند رود، ایران را از عراق جدا می کنند. تعیین حدود این مرز از آثار دوره قاجار است ولی در سال 1975 م با توافق دو طرف اصلاحاتی حدود مرز ایران و عراق به عمل آمد. لازم به ذکر است در دوره ناصرالدین شاه قاجار، میرزاتقی خان امیر کبیرطی مذاکرات چهار جانبه روس، انگلیس، عثمانی و ایران، بعد از چهار سال گفتگو ، پیمان دوم ارزته الروم را امضاء کرد و به موجب آن در ازای صرف نظر کردن از دعاوی ایران در مورد سلیمانیه و واگذاری حاکمیت کامل آن به عثمانی، حاکمیت ایران بر خرمشهر را تثبیت کرد. خرمشهر همواره به دلیل موقعیت جغرافیایی و تجاری خود و به دلیل ارتباط با دریای آزاد، ثروت عظیمی را در خود جای داده است. وجود تجارتخانه های بزرگ و نمایندگی شرکت های بزرگ تجاری داخلی و خارجی، و همچنین شرکت های بزرگ کشتیرانی، به خرمشهر چهره یک بندر بین المللی بخشیده است. به همین دلیل خرمشهر از دو سده قبل، مورد توجه استعمارگران قرار گرفته و تا کنون چندین بار نیز به اشغال قوای خارجی در آمده است. از جمله عثمانی ها در سال 1983 م، انگلیس درسال 1857م و ارتش متجاوز عراق در سال 1359 ش، به اشغال این شهر اقدام کردند.
کشف نفت در قرن نوزدهم در مناطق جنوب ایران و مجاورت خرمشهر با جزیره آبادان که بعدها پالایشگاه مدرنی در آن ساخته شد، اهمیت آن را دو چندان کرد.
خرمشهر تا پیروزی انقلاب اسلامی
- در دوره قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در خرمشهر چندین کرایش سیاسی-اجتماعی فعال بودند:
الف) جریان مذهبی – سنتی: کارهای علمی، فرهنگی و خدماتی نظیر امورخیریه، جنبه اصلی فعالیت این جریان را تشکیل می داد و روحانیت شهر و بازاریان متدین را شامل می شد و به دلیل ارتباط با حوزه های علمیه که داشت، جریان نیرومندی بود. این جریان وجود بندری بودن شهر و تردد مداوم افرادی با فرهنگ های متنوع اجتماعی که تا حدودی محیط را تحت تاثیر قرار می داد و نیز با وجود آلودگی های فرهنگی ناشی از آمدو رفت خارجیان و فعالیت شرکت های خارجی، موفق شده بود فضای مذهبی را در حد نسبتا مطلوبی حفظ کند. از جمله فعالیت های این جریان، برپایی مراسم مختلف جشن و سوگواری مذهبی و دعوت از شخصیت های سرشناس برای سخیرانی بود. علاوه بر این، جلساتی محدودتر با حضور برخی عناصر فعال مذهبی شهر تشکیل می گردید.
ب) جریان مذهبی- انقلابی: اینان فعالیت خود را بر اساس مبنای اسلامیت قرار داده بود و در پیروزی از سیاسیت های مذهبی- سیاسی قیام 15 خرداد به وجود آمد. در این جریان عمدتا نیروهای جوان و پرشور مذهبی فعالیت داشتند. با شروع انقلاب اسلامی، نیروهای انقلابی- مذهبی خرمشهر همانند دیگر شهرها فعال شدند اما به دلیل عدم ارتباط قوی با شهرهایی همچون قم، تهران و اصفهان که در مبارزه نقش محوری داشتند، در مبارزه خلل ایجاد می شد. در عین حال، حرکات انقلابی به صورت فعالیت های فرهنگی (برپایی نمایشگاه کتاب) و نیز تظاهراتی که غالبا رنگ خشونت می گرفت و نیز تحصن و پخش اعلامیه انجام می شد.
ج) جریان قومی: از سال 1961(1340ش) در پس اوج گیری حرکت های ناسیونالیستی و استقلال طلبانه جهان سوم به خصوص به توجه به نهضتی که جمال عبدالناصر در مصر رهبری آن را بر عهده داشت، در برخی کشورهای عربی خاورمیانه تشکل هایی مبتنی بر ناصریسم شکل گرفت. از آن جمله تشکلی که مدتی بعد با نام (جبهه التحریر) (جبهه آزادی بخش) خوزستان ایجاد گردید، که البته این یکی در اصول به حزب بعث گرایش نشان می داد.
در شرایطی که از سرکوب حرکت شیخ خزعل در خوزستان سالها می گذشت، تاسیس سازمانی که اتکایش بر قومیت عربی بود، آن هم با اشعارهای مترقی و با اتخاذ مشی مبارزه با رژیم وابسته شاه توانست در میان عده ای ازجوانان عرب پایگاهی پیدا کند.
این سازمان را عراق در شرایط خاص بین المللی و منطقه ای ایجاد کرد و بزودی آن را از شکل یک حریان مبارزاتی و پیشرو خارح کرد و به گروهی مزدور مبدل ساخت که آلتی شد برای اجرای سیاست ها و مطامع رژیم عراق، از این رو وقتی ساواک موفق به قلع و قمع آن گردید، ماجرا به عنوان جنگ قدرت دو نیروی ضد انقلابی که به نفع یک طرفه خاتمه یافته است، پایان پذیرفت و این سازمان نتوانست موجد یک حرکت اصیل باشد. پس از دستگیری و اعدام برخی سران جبهه، سایرین متواری شدند و در کشورهای لیبی، سوریه و عراق مراکزی برای ادامه فعالیت ایجاد کردند. رژیم عراق که پس از حاکمیت حزب بعث، آشکارا از خود تمایل تجاوزبه منطقه بسیاربا ارزش نظامی، سیاسی و اقتصادی خوزستان را نشان می داد. از این گروه به عنوان یک سرویس اطلاعاتی که به تحرکات سیاسی- تبلیغاتی و یا به اقدامات خرابکارانه نیز دست می زد، استفاده می کرد. پس از توافق سال 1975 الجزایر، رژیم بعث تعدادی از عناصر جبهه را به رژیم شاه تحویل داد که برخی اعدام شدند و برخی به زندانهانی طولانی مدت محکوم گردیدند. با این وجود، عراق همچنان برای حفظ و بقای چنین گروهی تلاش می کرد تا در موقع مقتضی از آن استفاده کند. سقوط رژیم شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی و نابسامانی اوضاع در اوایل انقلاب، سران رژیم عراق را ترغیب کرد که مطامع خود را مجددا مطرح سازند و حرکات قومی و محلی جدیدی را علیه ایران سازماندهی و تدارک کنند. از این رو دو ماه پس از سقوط رژیم شاهنشاهی، مراکزی را تحت عنوان (دفاتر جبهه آزادی بخش خوزستان) در بصره و العماره گشود و اقدام به عضوگیری کرد. بنابراین شرایط مناسب برای تشکیل و تقویت یک جبهه ضد انقلابی با محور قومیت ایجاد شد. صف بندی و جبهه بندی این گروه در یکی از بحران های جمهوری اسلامی، به اولین درگیری انقلاب اسلامی و بعث عراق شکل داد. در این درگیری رژیم بعثی عراق در پوشش دفاع از قومیت عربی، تا مدتی خرمشهر را در معرض تخت و تاز قرار داد و تحرکاتی از جمله انفجار و خرابکاری و تجمع نیروهای نظامی در مرزها ، انجام داد که در نهایت حاصلی نداشت.
پس از فرو نشستن بحران ناشی از تحرکات (خلق عرب) در خرمشهر و شکست رژیم بعثی در استفاده از حضور سیاسی- نظامی گروههای وابسته، دوران دیگری آغاز گردید که دوران آمادگی عراق برای ورود به یک جنگ تمام عیار نظامی برای تحقق اهداف خود بود.
خرمشهر در آستانه تهاجم عراق
از اواخر شهریور 1359 هر چند خرمشهر هنوز زیر آتش قرار نگرفته بود، اما اوضاع شهر متشنج بود. هر چه آخر شهریور نزدیک تر می شد، بر وخامت اوضاع شهر افزوده می گردید. با تشدید درگیری در پاسگاه های مرزی، اروند رود و پایگاه نیروی دریایی، صدای انفجارهای مکرر، مردم شهر را که نمی خواستند جنگ را باور کنند، در تشویش فرو می برد. اصولا برای مردم شهر، قابل تصور نبود که عراق بخواهد در خاک ایران دست ره پیشروی بزند و همه معتقد بودند در این صورت حتما شکست می خورد، به همین دلیل آن عده که در صدد ترک شهر برمی آمدند مورد تمسخر قرار می گرفتند.
نه تنها مردم خرمشهر نسبت به آغاز جنگ ناباور بوده اند، بلکه مسئولین شهر نیز از این نظر غافلگیر شده اند. نمونه اش گمرک خرمشهر است که برای جلوگیری و کاهش زیان های اقتصادی ، پیشگیری لازم در مورد آن عمل نیامد. بندر خرمشهر که با توجه به تسهیلاتش بزرگترین بندر تجاری کشور محسوب می شد، با حدود دوازده انبار بزرگ که هر یک ظرفیت بار چندین کشتی را داشت، مملو از کالاهای صنعتی، ماشین آلات سنگین و سبک، اتومییل، دارو، لوازم خانگی، مواد اولیه قطعات کارخانجات، وسائل و تجهیزات نظامی و غیره بود. وقتی که احتمال هجوم عراق به طور جدی احساس شد، در شورای تامین شهر طی چند جلسه این موضوع بررسی شد و بر اساس تصمیم حاصله و با توجه به وجود کالاهای بسیار که امکان تخلیه فوری آنها بود، کالاها درجه بندی شدند و اجناسی که حالت آتش زایی داشتند، در اولویت و کالاهایی که اهمیت اقتصادی داشتند، در مرحله بعد قرار گرفتند که عملا تنها همان کالاهای آتش زا خارج گردیدند و فرصت تخلیه مابقی فراهم نشد.
در هفته آخر شهریور با گسترش در گیری های مرزی، مشکل دیگری بوجود آمد که بر اوضاع متشنج افزود. به علت آتش دشمن که علاوه بر پاسگاه ها، روستاهای مرزی خرمشهر را نیز در بر می گرفت،با در معرض خمپاره، توپ و آرپی جی نیروهای عراق قرار گرفتن خانه های گلی روستائیان مناطق شلمچه، خین، مومنی و دیگر نقاط مرزی خرمشهر و آسیب دیدن عده ای از مردم فقیر و عرب زبان منطقه،روستائیان از بزرگ و مرد و زن با احشام خود به سوی خرمشهر سرازیر شدند. نبودن جای مناسب برای آنها، شهر را دچار مشکل جدیدی کرد. روستائیان جنگ زده در شهر سرگردان یا در مساجد تجمع کرده بودند.
از سوی دیگر، تلاش بازماندگاه گروه های موسوم به خلق عرب نیز از عوامل افزایش تشنج بود. در این شرایط ، نتیجه اغتشاش داخلی این بود که بخشی از نیروهای سپاه و بسیج درگیر مسأله امنیت داخلی شوند و نتوانند در کنار دیگر نیروهای فعال در مرز حاضر شوند. در این میان، سپاه خرمشهر به فرماندهی محمد علی جهان آرا، از نقاط اتکاء مردم و از کانون های آرامش دهنده شهر محسوب می شد. سپاه خرمشهر نیز در این شرایط هم در مقابله با ضد انقلاب و هم نسبت به حفاظت از مرزها نقش حساس و بار سنگینی بر دوش داشت، هر چند که فاقد سلاح و تجهیزات نظامی کافی بود.
در پی افزایش درگیری های مرزی و با توجه به وضع آشفته مرز و نیز اغتشاشات داخلی خرمشهر، در اردیبهشت 1359، تشکیلاتی تحت عنوان ((استاد اروند)) به وجود آمد تا نیروهای نظامی و انتظامی را هماهنگ نموده، تصمیم مشخصی در ارتباط با مسائل مرزی و ضد انقلاب اتخاذ کند. این ستاد از نمایندگان نیروهای نظامی ، انتظامی، استانداری و ...... تشکیل شده بود و مسئولیت آن را فرمانده تیپ یک لشکر 92 زرهی اهواز (سرهنگ عزیز مرادی) به عهده داشت که تا بیستم تیر ماه در این سمت باقی بود و از آخرین وضعیت نیروها، امکانات و موقعیت مرز، اطلاعات کافی کسب کرد و با کشف کودتای نوژه، او که از مهره های اصلی کودتا و رهبری شاخه کودتا در خوزستان بود، با قایق از اروند رود عبورکرد و به عراق گریخت. به این ترتیب خرمشهر در شرایطی مورد هجوم قرار گرفت که آمادگی دفاع در مقابل حجم گسترده ماشین جنگی عراق را نداشت. نه نیروی کافی و کارآمدی بود که کمبود امکانات را جبران کند، نه امکانات و نجهیزات مناسبی که در اختیار اندک نیروی مدافع قرار گیرد و نه فرمانده توانایی از این حداقل توان، حداکثر بهره را برگیرد. برعکس، ارتش عراق با توجه به برنامه ریزیهای طولانی و اقدامات گسترده، از آمادگی نظامی مناسبی برخورداربود. یگانها و نیروهای عمل کننده اش با انجام مانورهای متوالی و فشرده، آمادگی لازم را کسب کرده بودند و تجهیزات و امکانات گسترده ای در اختیار داشتند و ارتش عراق با اقدامات وسیع مهندسی، زمین مناطق عملیاتی و معابر وصولی را برای عبور ستون های نظامی آماده کرده و امکان پشتیبانی از یک جنگ گسترده و سریع را مهیا ساخته بود. علاوه بر این با استفاده از شیوه های رایج اطلاعاتی و شناسایی، اطلاعات لازم از استعداد و گسترش نیروهای نظامی جمهوری اسلامی، وضعیت زمین و عوارض آن را به دست آورده بود و با کمک سران فراری کشوری و لشکری شاه و همکاری اطلاعات کشورهای غربی و منطقه اطلاعات نظامی، سیاسی و اقتصادی خود را در مورد ایران افزایش داده بود. عراق به خصوص از مدتها قبل تحرکات، اقدامات و عملیات متعددی را در مناطق مرزی انجام داده بود و با جزیی ترین واکنش های خودی در مقابل انواع تحرکات عراق آشنا بود و ارزیابی دقیق از اوضاع داشت. با نزدیک شدن زمان هجوم، به خصوص در روزهای پایانی شهریور، سیل یگان های ارتش عراق با سرعت در مواضع از قبل تعیین شده، مستقر شدند .
اشغال خرمشهر
بعد از ظهر روز دوشنبه 31 شهریور ماه 1359، ناگهان بارانی از آتش بر خرمشهر باریدن گرفت و شهر را غرق در آتش و دود ساخت. برای اغلب مردم بروز چنین وضعی قابل تصور نبود. در واقع پس از حملات هوایی عراق بر فرودگاههای ایران در بعد از ظهر روز 31/6/59، یگانهای زمینی عراق ماموریت خود را شروع کردند. دشمن با شناسایی قبلی از میزان توان و نیروهای مستقر در پاسگاه ها و مرز و اطلاع از نقاط ضعف خودی، اقدام به هجوم کردو قبل از حرکت، اجرای آتش روی پاسگاه های مرزی و جاده های اصلی را تشدید نمود و علاوه بر اجرای آتش توپخانه، تانک ها و خمپاره اندازها ، جاده خرمشهر- اهواز، پاسگاه کیلومتر25 و پاسگاه شلمچه را زیر بمباران هوایی خود گرفت. عراق ابتدا سعی کرد عقبه اصلی خرمشهر یعنی جاده خرمشهر- اهواز را تهدید کند و امکان مقاومت نیروهای مستقر در مرز و پاسگاه های مرزی را خنثی سازد.
طبق طرحی که از قبل مورد توافق مسئولین اتاق جنگ خرمشهر قرار گرفته بود، در صورت حمله عراق، وظیفه دفاع از مرزها را ارتش و ژاندارمری به عهده داشته و در صورت پیشروی دشمن و عبور از مرز شلمچه و رسیدن به دروازه های شهر، برادران سپاه به همراه مردم،دفاع از شهر را به عهده گیرند. البته نیروهای سپاه با وجود قلت تعداد نسبت به حجم ماموریت هایشان و نداشتن سلاح مناسب، از مدت ها قبل از هجوم سراسری، در قسمت هایی از مرز مستقر شده بودند و البته درآغاز هجوم عراق، تنها سلاحشان آرپی جی 7،تیربارژ-3 و تفنگ ام-یک بود. با توجه به کمبود امکانات و ضعف فرماندهی پاسگاه ها و پایگاه های مرزی که حتی از این حداقل امکانات استفاده لازم صورت نگرفت، در طول 45 کیلومتر مرز مورد هجوم دشمن در منطقه خرمشهر، پاسگاه ها به تدریج سقوط کرده یا تخلیه شدند. در سومین روز تهاجم عراق (2/7/59) هشدارها نسبت به سقوط خرمشهر افزایش یافته، درخواست کمک می شد. به این ترتیب خرمشهر رفته رفته شکل نظامی به خود گرفت تا آماده یک مقاومت حماسی و سرنوشت ساز شود. در روز 2/8/59 نتیجه سه روز هجوم دشمن، شهادت 480 غیر نظامی زن و مرد و کودک، مجروح شدن بسیاری از مردم و ویرانی ساختمان ها بود. بسیاری از انبارها و فروشگاه ها و غیره طعمه حریق شدند. اغلب ادارات بدون تخلیه امکانات و اسناد، تعطیل شده، هر چند گاه یکی از آنها دستخوش ارتش دشمن می شود. فرمانداری، شهرداری، آتش نشانی، اداره آب، برق و مخابرات از جمله ارگان هایی بودند که بی وقفه تلاش برای انجام اقدامات ضروری و امداد رسانی می کردند. ترک شهر توسط خوانواده ها و کسانی که توان مقابله نداشتند، ادامه یافت اما عده بسیاری هم تصمیم به دفاع گرفته به ندای امام (ره) لبیک گفتند. اینان جوانان جزب الهی خرمشهر بودند که بسیاری از اقشار مردم ، آنها را همراهی می کردند. اما آنچه به این سرزمین قداست خاصی بخشید، حضور تازه واردینی بود که به محض شنیدن خبر تجاوز دشمن برای اجرای وظیفه الهی ، خود را به میعادگاه رساندند. به این ترتیب، رژیم عراق که قصد داشت سه روزه خوزستان را اشغال کند و به سرعت به اهداف خود برسد و افسران عراقی پیش بینی کرده بودند که خرمشهر را ظرف چند ساعت تصرف کنند، با گذشت شش روز از آغاز هجوم و به کارگیری بخش اعظم ارتش عراق، نه تنها در اشغال استان خوزستان موفقیتی کسب نکرده است، بلکه پشت دروازه های خرمشهر مجبور به توقف شده است. لذا با شکست طرح اولیه رژیم عراق (طرح پیروزی برق آسا) در جنگ علیه جمهوری اسلامی که با از جان گذشتگی رزمندگان و بسیاری از مردم نقاط مرزی، به خصوص مردم خرمشهر که سد محکمی در مقابل هجوم گسترده ارتش عراق ایجاد کردند، حاصل شد، رژیم عراق در هفتمین روز جنگ هماهنگ با پشتیبانان جهانی اش در شورای امنیت سازمان ملل پیشنهاد آتش بس دارد که از سوی ایران رد شد.
در این اوضاع که یک هفته از هجوم سراسری عراق به ایران می گذشت، عالیت ستون پنجم دشمن ضد انقلاب آشنا به منطقه در همکاری با پشتیبانی همچون انتقال مجروحین، باز کردن راه بر آمبولانس هاف امداد اولیه و غیره به جمع آوری سلاح، مهمات و اطلاعات می پرداختند مشکلات اصلی دشمن در این مرحله برای ورود به داخل خرمشهر چند علت اساسی داشت:
1. عدم شناخت دقیق از اوضاع داخل شهر.
2. حضور رزمندگان اسلام در داخل شهر و مشکلات اشی از مقاومت آنان و نیز هراس دشمن از جنگ شهری.
3. خالی شدن پشت سریگان ها، در صورت ورود به داخل شهر و نیز احتمال تفرقه یگان ها از یکدیگر.
4. ویژگی اصلی این مرحله از تهاجم، استفاده دشمن از آتش پشتیبانی پر حجم، همزمان با آغاز حمله در 16/7/1359 بود. اجرای آتش سنگین، خسارت فراوانی را بر خرمشهر وارد کرد و ستون های عظیم دود حاصل از آتش سوزی های متعدد، آسمان شهر را سیاه نمودند. طی این مرحله و نیروهای دشمن ضمن پیشروی در داخل بندر، به مراکز شهر نیز نزدیک شده و ساختمان های پیش ساخته را به تصرف در آوردند اما جاده خرمشهر – اهواز همچنان در تصرف نیروهای خودی قرار داشت.
عراقی تا 19 مهر همچنان در مدخل خرمشهر و حوالی آن درگیر بودند گرچه مقاومت در داخل خرمشهر نیروهای عراقی را با تلفات زیاد و کندی در پیشروی روبه رو ساختف ولی در عین حالف عدم تقویت نیروهای خودی و نبودن آتش پشتیبانی و غیره موجب گردید که دشمن به هنگام عبور از رودخانه کارون خود را از تهدید قوای جمهوری اسلامی در امان دانسته و با اطمینان کامل از رودخانه عبور 1359، از مقاومت بندر و پلیس راه کاسته شد و پادگان دژ نیز به طور کامل سقوط کرد. این در واقع مقدمه کنترل کامل دشمن بر منطقه شمال پلیس راه و جاده کمربندی بود.
لازم به ذکر است که مدافعین شهر برای مقاومت با دشواری های بسیاری مواجه بودند. به نیروهای داخل شهر نه تنها اضافه نمی شد، بلکه با شهادت و مجروح شدن نیروهای موجود، هر لحظه از تعداد آن ها کاسته می شد. در این وضعیت، هرچند ادامه مقاومت بسیار دشوار بود اما ترک شهر برای حماسه آفرینانش دشوارتر به نظر می رسید، به همین خاطر مقاومت قدم به قدم سلحشوران مسلمان ادامه یافت تا روز 24 مهرماه که خرمشهر، شهر خون شد و «خونین شهر» نام گرفت. اخباری که از داخل به خارج شهر منتقل می شد، همگی حکایت از وضعیت بحرانی و سقوط قریب الوقوع شهر داشت.
در دوم 1359، دشمن با قوای بسیاری اقدام به پیشروی کرد و علی رغم خالی شدن مسجد جامع از مدافعین خرمشهر، عظمت و نقش بی نظیر این میعادگاه در مقاومت و دفاع طولانی خرمشهر مانع نزدیکی دشمن به آن می گردید. پل خرمشهر نیز متعاقب وضعیت جدیدف به طور کامل مسدود گردید. از این پس، نه تنها ورود به داخل شهر امکان پذیر نبود، بلکه راه خروج از شهر نیز مسدود شده بود. در این اوضاع، نیروها با اسفتاده از بلم و با عبور از زیر جداره های پل خرمشهر، تردد می کردند. با مسدود شدن پل، فرماندهی دشمن، روز دوم آبان را روز اشغال خرمشهر اعلام کرد و این در حالی بود که هنوز مقاومت نیروها ادامه داشت و دشمن توانسته الوقوع بود. بر این اساس، دستور عقب نشینی به نیروهای خودی صادر شد و مجروحین برای انتقال به منطقه امن و دور از دسترس دشمن، به ساحل رودخانه کارون منتقل شدند. بدین ترتیب مدافعین خرمشهر تا آخرین لحظات با دشمن جنگیدند و با مقاومت، ایثار و جانفشانی خود، حدیثی حماسی و انقلابی و در عین حال غم انگیز و مظلومانه را رقم زدند و تاریخی پر افتخار و درخشان از خود بر جای نهادند.
دشمن بعثی که در ابتدا تصر خرمشهر را بسیار ساده و در دسترس پنداشته و بر همین اساس تنها دو گردان از نیروی مخصوص را جهت اجرای ماموریت و تصرف خرمشهر اختصاص داده بود، عملا مجبور شد که به منظور مقابله با مدافعین سلحشور و مظلوم خرمشهر، بیش از دو لشگر را طی سی و چهار روز به کار گیرد.
عمليات برای آزاد سازی خرمشهر
از زمان تجاوز و سرانجام زمین گیر شدن دشمن در مناطق اشغالی تا آغاز تهاجم گسترده رزمندگان اسلام که به آزادسازی مناطق اشغالی منتهی شد. یک سال و نیم طول کشید. طی این مدت، اساسا تداوم حضور نیروهای جمهوری اسلامی فاقد قابلیت و توانایی لازم برای انهدام و بیرون راندن آنها از مناطق متصرفه می باشند. ضمن این که طی این مدت تحرک چشمگیری که منجر به آزادسازی این مناطق بشود، صورت نگرفت و همین امر در شکل گیری ذهنیت دشمن موثر بود. علاوه بر این، امیدواری دشمن به تحولاتی که در جبهه داخلی (جبهه ضد انقلاب) صورت می گرفتف منجر به این باور و تلقی شده بود که تاثیرات ناشی از بی ثباتی داخلی، به هیچ وجه امکان سازماندهی مناسب نظامی را برای جمهوری اسلامی فراهم نخواهد کرد. ضمن این که عراقی ها تمایل به همکاری با گروه های ضد انقلاب داخلی را رسما اعلام کردند.
در این وضعیت جمهوری اسلامی به یکباره وضعیت حاکم بر جبهه های نبرد را دگرگون ساخت و با بیرون راندن دشمن از مناطق اشغالی، توازن سیاسی _ نظامی را به سود خود تغییر داد. این امر ناشی از چند مسئله بود.
اول. فضای ناشی از تشنج و منازعات سیاسی در جامعه امکان توجه و پرداختن به امور معنوی را ضعیف و کم رنگ کرده بود لذا با پیدایش اوضاع جدید و به موازات حذف منافقین و لیبرال ها از صحنه سیاسی کشور و متقابلا اقداماتی که منافقین با ترور مسولان و مردم آغاز کردند، زمینه حضور مجدد مردم در صحنه سیاسی کشور فراهم شد. آغاز روند تامین ثبات سیاسی در کشور و معنویت برخاسته از اوضاع جدید، در عمل امکان افزایش حضور نیروهای مردمی در جبهه های جنگ را فراهم ساخت و فرهنگ معنوی موجود در جبهه های جنگ و پیروزی های نظامی، بر گسترش دامنه تحولات روحی در مردم افزود. تاثیرات ناشی از تحول روحی مردم به افزایش حضور آن ها در جبهه های جنگ انجامید و وضعیت جدیدی را در میدان های رزم به وجود آورد. پیش از این، در زمان فرماندهی بنی صدر بر قوای مسلح، سپاه پاسداران از تجهیزات و امکانات و توجه اندکی برخوردار بود و مورد بی مهری بسیاری قرار داشت لیکن با تغییر اوضاع، سپاه پاسداران توانست قوای خود را افزایش داده و ظرفیت به کارگیری متمرکز نیورهای مردمی را ایجاد کرده و از این عامل اساسی در جهت پیشبرد اهداف نظامی استفاده کند به نحوی که ظرف مدت کوتاهی، سپاه توانست چهار تیپ سازمانی تشکیل دهد که هر کدام دارای 8 تا 12 گردان عملیاتی بودند. همچنین در پی حذف بنی صدر، مقدمات همکاری جدی نیروهای نظامی (ارتش و سپاه) فراهم شد و عملیات ثامن الائمه که در نتیجه این همکاری و با تلاش شهیدان کلاهدوز و نامجو طراحی شد، پس از تصویب رییس شورای عالی دفاع به اجرا درآمد. در پی نتایج حاصله از این عملیات، همکاری دو سازمان (ارتش و سپاه) به همراه ترکیب جدیدی از تلفیق نیروها و اتخاذ استراتژی عملیاتی و تاکتیک های رزمی نوین آغاز شد. همکاری های متقابل سپاه و ارتش در جوی سرشار از تفاهم، به رفع بسیاری از توهمات و تبلیغات سوء گذشته انجامید. فضای مناسبی که در این برهه از انقلاب و جنگ حاصل شد، به گسترش ابتکار و خلاقیت در صحنه های جنگ منجر گردید. دو عملیات (فرماندهی کل قوا) و (ثامن الائمه) باورهای غلط دشمن درباره توان رزمندگان اسلام را در هم ریخت و امنیت خاطر دشمن را که مدت ها بدون دغدغه در قسمت بزرگی از مناطق اشغالی مستقر شده بود، سلب کرد، ضمن اینکه موجب نمایان شدن هرچه بیشتر آسیب پذیری دشمن نیز گردید. عملیات طریق القدس دو ماه پس از عملیات ثامن الائمه طراحی و اجرا شد که دشمن را مجبور به پذیرش واقعیات جدید کرد. علاوه بر این، عملیات فتح المبین در تاریخ 2/1/61 نیز شکست های دیگری بر دشمن وارد کرد.
به این ترتیب به موازات کسب پیروزی نظامی در جبهه های نبرد که از نیمه دوم سال 1360 آغاز شد و با عملیات فتح المبین به اوج رسید، موقعیت سیاسی _ نظامی کشور در سال 1361 در وضعیت نوینی قرار گرفت. اجرای سلسله عملیات آفندی علیه دشمن که شامل «ثامن الائمه» در منطق شرق رودخانه کارون. «طریق القدس» در غرب منطقه اهواز و «فتح المبین» در منطقه عمومی شوش در غرب جاده اندیمشک – اهواز می شد، نتایج مهمی به بار می آورد. این نتایج که عملا زمینه انتخاب منطقه عملیاتی غرب کارون را برای آزاد سازی خرمشهر فراهم کرد، عبارت بودند از:
1- انهدام بخش قابل توجهی از نیروی زمینی دشمن
2- آزاد سازی بخش مهمی از مناطق اشغالی در جنوب کشور
3- آزاد سازی نیروهای پرافندی خودی در مناطق اشغالی
4- افزایش توانایی، توانایی طرح ریزی و عملیاتی رزمندگان اسلام
براین اساس، انتخاب منطقه عمومی غرب رودخانه کارون برای آزادسازی خرمشهر و مراکز مهم و حیاتی آن، طی یک روند تکاملی صورت پذیرفت.
مناطق اطراف خرمشهر برای فرماندهان نظامی عراق از اهمّیّت ویژه ای برخوردار بود زیرا پدافند از این منطقه بر دشمن، در مقایسه با سایر مناطق اشغالی از اهمّیّت بیشتری برخوردار بود و علاوه بر این که ادامه اشغال خرمشهر، دشمن را از یک موضع قوی در روند مذاکرات صلح برخوردار می کرد، متقابلا از دست دادن خرمشهر نیز در واقع به مثابه شکسته شدن تنها سد دفاعی بصره، دومین شهر مهم عراق پس از بغداد و در معرض تهدید جدی قرار گرفتن آن شهر بود و لذا این دو مسئله با یکدیگر پیوند خورده بودند. به این ترتیب دشمن مصمم بود که با چنگ و دندان و به هرشکل ممکن منطقه را در اشغال خود نگه دارد.
عملیات آزادسازی خرمشهر، عملیات «بیت المقدس» بود که بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، در تاریخ 10/1/61 جلسه مشترکی با حضور فرماندهان سپاه و ارتش تشکیل شد و به کلیه یگان ها ابلاغ گردید که طی دو هفته بازسازی یگان ها و طرح ریزی عملیات را انجام داده و نتیجه را اعلام نمایند. اهداف این عملیات عبارت بودند از:
1- انهدام نیروی دشمن حداقل با استعدادی بیش از دو لشکر
2- آزاد سازی شهرهای خرمشهر، هویزه و پادگان حمید
3- آزاد سازی حدود 6000 کیلومتر مربع از سرزمین های اسلامی با بیرون راندن نیروهای دشمن
به دنبال 25 روز تلاش پیگیر و مداوم برای آماده سازی مقدمات عملیات بیت المقدس، سرانجام با آغاز اردیبهشت 1361، قرارگاه ها و یگان ها آخرین جلسات بررسی مانور عملیات را برگزار کردند. امکانات مورد نیاز عملیات از جمله پل، ماشین آلات مهندسی، تانک، نفربر و غیره به تدریج نیز با حجم تردد چشمگیری به مناطق سرازیر شد. دشمن که از مدت ها قبل تهاجم رزمندگان اسلام برای آزادسازی خرمشهر را پیش بینی می کرد، به انتظار عملیات این مجاهدان جان بر کف نشسته بود. التهاب و شور و نشاط زاید الوصفی سراپای وجود نیروهای رزمنده را فراگرفته بود. به ویژه باقی مانده رزمندگانی اسلام برای آزادسازی خرمشهر را پیش بینی می کرد، به انتظار عملیات این مجاهدان جان بر کف نشسته بود. التهاب و شور و نشاط زایدالوصفی سراپای وجود نیروهای رزمنده را فرا گرفته بود. به ویژه باقی مانده رزمندگانی که با تهاجم سبعانه دشمن به خرمشهرف به مقابله با آن برخاستند و طی قریب 35 روز نبرد و مقاومت مظلومانهف بسیاری از طرح های دشمن را به شکست کشاندند، اکنون در یگان های مامور به نفوذ در خرمشهر فرماندهی شده و در آرزوی ورود به خرمشهر، به مقابله با آن برخاستند و طی قریب 35 روز نبرد و مقاومت مظلومانه، بسیاری از طرح های دشمن را به شکست کشاندندف اکنون در یگان های مامور به نفوذ در خرمشهر فرماندهی شده و در آرزوی ورود به خرمشهر، برای آغاز عملیات لحظه شماری می-کردند. اندیشه های اعتقادی و فرهنگی حاکم بر فرماندهان عملیاتی موجب شده بود تا سیزدهم ماه رجب، روز میلاد مولای متقیان علی(ع) به عنوان روز شروع عملیات انتخاب شود. به همین منظور رمز مقدس یا علی بن ابی طالب(ع) نیز برای عملیات انتخاب گردید. انجام موفق عملیات بیت المقدس، رزمندگان اسلام در تاریخ 3/3/1361 برخلاف تصور دشمن که از دروازه های شرقی و شمالی و جنوبی در کمین آن ها بود. از دروازه های غربی (از همان جایی که دشمن وارد خرمشهر شده بود)، شهر را آزاد و نیروهای دشمن را منهدم کردند و بسیاری از آنان را به اسارت در آوردند. بدین ترتیب، خرمشهر که پس از 34 روز مقاومت در برابر دشمن سقوط کرده بود، بعد از 575 روز اشغال، ظرف کمتر از 48 ساعت آزاد و به طور کامل از لوث وجود اشغالگران پاکسازی شد، نماز شکر را در مسجد جامع خرمشهر به جای آوردند. اعلام خبر آزادسازی خرمشهر در ساعت 14 از صدای جمهوری اسلامی ایران، امت حزب الله را که مدت ها در آرزوی چنین لحظه ای بودند، مسرور ساخت و شهرهای کشور غرق در شادی و سرور شدند. در پایان آن روز، مردم ایران با حضور در مساجد، نماز شکر به جای آورده و با فرا رسیدن شب، به یمن پیروزی رزمندگان اسلام و غلبه حق بر باطل، بر پشت بام ها صدای الله اکبر سردادند. فتح خرمشهر به منزله بزرگترین پیروزی نظامی _ سیاسی جمهوری اسلامی در جنگ تلقی شده و در مقابل، دشمن و حامیان (آمریکا، شوروی، اروپا و کشورهای عرب منطقه) نیز بزرگترین ضربه سیاسی – نظامی را متحمل شدند. در مجموع طی چهار مرحله عملیات بیت المقدس، 19000 نفر از نیروهای دشمن به اسارت در آمدند و بالغ بر 16000 نفر کشته و زخمی شدند.
بازتاب آزاد سازی خرمشهر
بسیاری از کارشناسان نظامی و تحلیل گران رسانه های خارجی، همانند نیروهای عراقی، در برابر سرعت عمل ویژگی های عملیاتی رزمندگان اسلام به هنگام فتح خرمشهر، غافلگیر، مبهوت و شگفت زده شدند. معظل اصلی اینان علاوه بر عدم باور به توانایی های رزمندگان اسلام، بیشتر ناشی از عدم پذیرش باطنی موقعیت برتر سیاسی _ نظامی جمهوری اسلامی ایران بود که با فتح خرمشهر و نتایج ناشی از آن در سطح منطقه خلیج فارس و خاورمیانه حاصل می شد. چنانکه در پی شروع عملیات بیت المقدس، همگی، پیشروی رزمندگان اسلام و در هم شکستن استحکامات را همراه با تردید و ناباوری مطرح می کردند.
روی هم رفته فتح خرمشهر سه پیامد عمده داشت:
الف: تغییر توازن سیاسی – نظامی به سود ایران: فتح خرمشهر از دیدگاه حامیان عراق به منزلهء سقوط رژیم عراق و فروپاشی کشورهای منطقه بود. به دنبال برتری موقعیت ایران پس از فتح خرمشهر، در میان آمریکایی ها دو دیگاه کلی در مورد برخورد با ایران و عراق و مسئله جنگ وجود داشت:
اول، کیسینجر و برخی دیگر بر این نظر بودند که با توجه به تبعات ناشی از پیروزی های ایران و تاثیرات آن بر تغییر موازنه در منطقه، لزوما می باید با دادن امتیاز به ایران، هرچه زودتر در این منطقه  آتش بس برقرار کنیم.
دوم، برخی دیگر از صاحب نظران آمریکایی عقیده داشتند در حالی که ایران نسبت به عراق در موضع  برتری قرار گرفته و نوعی اضطراب و نگرانی در سراسر منطقه مستولی شده است و همچنین با توجه به وضعیت نامطلوب روحی و روانی ارتش عراق، برقراری هرگونه آتش بس همراه با دادن امتیاز به ایران منجر به تشدید بی ثبانی در منطقه و عراق و به عبارتی گسترش انقلاب اسلامی خواهد شد و این مسئله چیزی نیست که آمریکا نسبت به آن بی تفاوت باشد.
رویهم رفته احتمال فروپاشی رژیم عراق و تبعات ناشی از آن در سطح منطقه خلیج فارس، چنان ابعاد گسترده ای به خود گرفت که جلوگیری از آن، محور همه تلاش ها و اقدامات نظامی و دیپلماتیک کشورهای حامی عراق قرار گرفت.
به طور کلی آنچه که رسانه های خارجی و کارشناسان و تحلیل گران نظامی درباره وضعیت جدید عراق و ضعف و ناتوانی این کشور مورد توجه قرار دارند، عمدتا شامل محورهای زیر بوده:
1 – شکست سیاسی _ نظامی عراق از نظر استراتژی و تاکتیک
2- از دست دادن برگ برنده برای مذاکرات صلح
3- ضعف روحی نیروهای عراقی و تحقیرهای ناشی از شکست ها و عقب-نشینی های پی در پی
4- فزونی یافتن مشکلات اقتصادی عراق به ویژه پس از مسدود شدن خط لوله صدور نفت از این کشور توسط سوریه
5 – تردید کشورهای عربی در مورد توانایی نظامی عراق، علی رغم کمک های همه جانبه مالی، سیاسی، تبلیغاتی و نظامی
6- تردید حامیان عراق در مورد سرنوشت رژیم این کشور و حیات سیاسی صدام  
ب: تغییر ماهیت جنگ: جمهوری اسلامی ایران در فاصله زمانی شهریور 1359 تا قبل از شکسته شدن محاصره آبادان (مهرماه 1360)، در حالتی انفعالی و عمیقا تحت تاثیر ابعاد و اهداف تهاجم عراق داشت. بی ثباتی در جبهه داخلی و فقدان قابلیت نظامی لازم برای بازپرس گیری مناطق اشغالی دو مشخصه بارز وضعیت جمهوری اسلامی در این دوره بود. چنین وضعیتی امکان هرگونه تحرک و فعالیت گسترده را از نیروهای نظامی ایران سلب کرده بود با توجه به اهداف آمریکا و عراق از تحمیل جنگ به جمهوری اسلامی ایران، جنگ در این دوره به منزله اهرم فشار سیاسی و نظامی به ایران، برای سقوط نظام جمهوری اسلامی و یا مهار و تعدیل این نظام، قلمداد می شد. ابزار لازم برای تحقق هدف یاد شده، علاوه بر حضور نظامی عراق در مناطق اشغالی، اعمال فشارهای سیاسی _ نظامی در داخل و نیز در سطح منطقه و بین الملل به ایران بود.
در پی تحولات در جبهه داخلی و سپس تاثیرات آشکار آن بر جبهه نظامی، روند تحولات با شکسته شدن محاصره آبادان به سود جمهوری اسلامی ایران تغییر کرد. در موقعیت جدید، قوای اسلامی با به دست-گیری ابتکار عمل در جبهه های نبرد و هجوم های پی در پی به نیروهای عراق، اوضاع را عمیقا به سود جمهوری اسلامی ایران تغییر دادند. در واقع عنصر اصلی و تعیین کننده در این مرحله که منجر به تغییر ماهیت جنگ نیز شد، توانمندی رزمندگان اسلام برای حمله به نیروهای دشمن و آزاد سازی مناطق اشغالی بود. این مهم با جذب و سازمان دهی نیروهای مردمی، گسترش سازمان رزم سپاه پاسداران و تجدید قوای نیروهای ارتش و همکاری و هماهنگی این نیروها با یکدیگر حاصل شد. از این پس ایران در موضعی قرار داشت که آمریکایی ها ارائه امتیاز به ایران را به زیان خود ارزیابی می کردند و توانایی نظامی ایران و برتری آن نسبت به عراق و پافشاری بر احقاق حقوقش را نگران کننده می دانستند. بر همین اساس و مبتنی بر درکی که غرب و شرق از وضعیت جدید و تبعات ناشی از آن داشتند.
اقدامات گسترده ای به منظور تغییر مجدد اوضاع به سود عراق در دستور کار خود قرار دادند.
ج: نگرانی ها و اقدامات آمریکا: آمریکایی ها بنا به اظهارت کارتر رییس جمهور وقت آمریکا امیدوار بودند که جنگ، ایران را بر سر عقل آورد و نیز پیش بینی آن ها مبنی بر اینکه روند فرسایش جنگ و بی ثباتی اوضاع داخل ایران، سرانجام منجر به فرسایش و اضمحلال جمهوری اسلامی و پذیرش شرایط صلح تحمیلی خواهد شد، در برابر پیدایش وضعیت جدید کاملا غافلگیر و به صورت فزاینده ای نگران شدند. روزنامه های پر تیراژ آمریکا تماما طی تجزیه و تحلیل های متعدد، وضعیت عراق را اسف بار توصیف کرده و نگرانی خود را از پیروزی های قریب الوقوع جمهوری اسلامی در سطح منطقه اظهار و به دست اندرکاران آمریکایی ضرورت برخورد فعال با روند تحولات منطقه را خاطر نشان کردند.
تلاش ها و اقدامات بعدی آمریکا در پی درک و تحلیلی که از اوضاع بحرانی منطقه خلیج فارس و خاورمیانه داشت.
در الویت اول، تشکیل جبهه میانه رو عرب و ممانعت از بی ثباتی این کشورها  و تقویت این جبهه در برابر جبهه پایداری عرب بود. به علاوه، تلاش برای حفظ صدام و کمک و تقویت همه جانبه این رژیم به منظور مهار و کنترل پیروزی های ایران و همچنین سازمان دهی  تلاش های دیپلماتیک برای تحمیل صلح به ایران، بخش دیگری از کوشش ها و اقدامات آمریکا را تشکیل می داد.

منابع و مآخذ :
1. کاظمی، اصغر، خرمشهر در اسناد ارتش عراق، (تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر ادبیات و هنر مقاومت، چاپ اول، 1357)
2. درودیان محمد، خرمشهر تافاو، (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، 1378)
3. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، خونین شهر تا خرمشهرف (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1377)
4. انصاری، مهدی – درودیان، محمد _ نخعی، هادی. خرمشهر در جنگ طولانی، (تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1357)
5. روزنامه اطلاعات، مورخ 23/1/82
6. منصوری لاریجانی، دکتر اسماعیل، تاریخ دفاع مقدس، (تهران: اسلیمی، چاپ اول، 1380)
7. افشار سیستانی، ایرج. خوزستان و تمدن دیرینه آن، (تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، ج 2، 1373).
8. حقیقت، عبدالرفیع. فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستان های ایران، (تهران: کوشش، چاپ اول، 1376).
http://www.sabokbalan.com