دانشجو: فلسفه روزه چیست و چرا در اسلام باید روزه گرفت؟

اولاً، روزه اختصاص به دین اسلام ندارد؛ بلکه در تمامی ادیان توحیدی، به آن امر شده است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «یاأَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ».1

ثانیاً، دربارة فلسفه روزه باید گفت که آن چه از نظر عقل در آن شک و تردید نیست، این است که خداوند متعال، آگاه به مصالح و مفاسد همه چیز است و به همین خاطر، به آن چه که برای انسان نفع دارد، امر کرده و از آن چه ضرر دارد، نهی کرده است. بنابر این، به حکم عقل، می فهمیم که روزه قطعاً برای انسان منفعت دارد.

به طور کلی، دسترسی به فلسفه همه احکام برای بشر، ممکن نیست؛ اما با این وجود، بعضی از حکمت های وجوب روزه و آثار و برکات این عبادت پرفیض، در منابع اسلامی بیان شده اند که برخی عبارتند از:

1. آزمایش و تثبیت اخلاص.

2. مساوات و برابری بین أغنیاء و فقراء در رنج گرسنگی.

3. یادآوری تشنگی و گرسنگی روز قیامت و در امان بودن از آن.

4. تسلط یافتن بر شهوت و هوای نفس

5. تسکین و آرامش جسم و روح

علاوه بر اینها، تأثیرات شگرف روزه بر سلامت بدن، قابل انکار نیست؛ چنان که دانشمندان علوم تجربی آن را به اثبات رسانده اند و تصریح کرده اند که روزه برای استراحت دستگاه گوارش و تنظیم ترشحات معده و روده، بسیار مفید می باشد. پرفسور وکتور پوشر فرانسوی می گوید: روزه، بهترین وسیله برای تندرستی است.

دانشجو: بر طبق روایات، در ماه رمضان، شیاطین به غل و زنجیر کشیده می شوند؛ پس چرا ما در این ماه باز هم گناه می کنیم؟

پرسمان: اولاً، این روایات عمومیت ندارند، یعنی شیاطینِ همه افراد در غل و زنجیر نیستند؛ بلکه فقط شیاطینِ آن عده خاصی که میهمان خدا شده اند، در زنجیرند و میهمان خدا، کسی است که به هوا و هوس خود پشت پا زده باشد.

ثانیاً، در آیه 22 سوره ابراهیم اشاره شده که کار شیطان، فقط وسوسه و اغوای انسان است؛ نه اجبار او به انجام گناه و در واقع، انسان به اختیار خود و به فرمان هوای نفس خویش، معصیت می کند. در ماه رمضان، شیطان بیرونی به زنجیر کشیده می شود؛ اما شیطان درونی و نفس امّاره، آزاد است؛ بلکه باید گفت: کسی که همچون ساعت در یازده ماه کوک شده و یک سال به گناه خو گرفته، خود به شیطانی تبدیل می شود و دیگر نیازی به اغوای شیاطین ندارد و در این یک ماه نیز همچون گذشته، به ارتکاب معاصی دست می زند.

دانشجو: اگر در شب قدر، مقدرات هر شخص تعیین می شود، پس تلاش و اختیار انسان چه می شود؟

پرسمان: در شب قدر، همه افعال اختیاری انسان، اندازه گیری و قالب بندی می شوند و خدای عالِم علت ها را بر اساس نظم موجود در میان اشیای این جهان، برنامه ریزی می کند. این که در شب قدر، امور بندگان، اعم از مرگ و زندگی، ولادت و زیارت و... تقدیر و اندازه گیری می شود، همگی با حفظ علل و شرایط است و «اختیار»، یکی از این علت ها و شرایط است. فعل اختیاری انسان، متعلّق علم خداوند است که در شب قدر، حدود آن مشخص می شود؛ یعنی خداوند می داند که هر چیزی در زمان و مکان خاص، به چه صورت و با توجّه به کدام شرایط و علل، تحقق می یابد و می داند که فلان انسان با اختیار خود، کدام کار را انجام می دهد. این امر، با اختیار منافات ندارد و حتی بر آن تأکید می کند؛ برای مثال، یک معلم کاردان و مجرّب، به خوبی می داند کدام یک از دانش آموزانش، به دلیل تلاش فردی و استعداد لازم، با رتبه بالا قبول می شود و کدام یک به دلیل تلاش یا استعداد کمتر، در حد متوسط نمره می آورد و یا تجدید می شود. علم معلم، از راه دانش او به علت هاست و نفی کننده تلاش دانش آموزان نیست.

بنابراین، در شب قدر، اندازه خاص هر پدیده، بر اساس شرایط موجود و همچنین اختیار و قابلیت انسان به طور روشن، اندازه گیری می شود، و به همین جهت تأکید شده که شب های 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان را به عبادت، دعا و شب زنده داری مشغول باشیم؛ تا این اعمال خیر، زمینه ای شود برای این که بتوانیم فیض الهی را بهتر درک نماییم. اگر عنصر اختیار در میان نبود و هر چه ما می کردیم، در سرنوشت ما تأثیر نداشت، هیچ دلیلی بر این همه تأکید بر شب زنده داری و عبادت نبود.

دانشجو: شب قدر در طول سال، تنها یک شب است؛ ولی از سوی دیگر، زمان شروع و پایان ماه رمضان در برخی از کشورها متفاوت است و به همین خاطر، زمان شب قدر نیز در این نقاط با هم اختلاف دارد و در نتیجه، ما شاهد تعدّد شب های قدر در مناطق گوناگون هستیم؛ این با یکی بودن شب قدر در طول سال و این که فرشتگان رحمت الهی در این شب خاص فرود می آیند، چگونه سازگاری دارد؟

پرسمان: ایراد مذکور از این تصوّر پیش آمده که منظور از یکی بودن شب قدر در تمام سال، این است که برای تمام نقاط مختلف روی زمین در هر سال، شب واحد و مشترکی، به عنوان شب قدر، معین شده، به طوری که این شب در ساعت معینی، در سراسر کره زمین، آغاز و در ساعت معینی هم پایان می پذیرد؛ در حالی که این تصوّر، اشتباه است؛ چون زمین کروی است و همیشه یک نیم کره آن در تاریکی و نیم کره دیگر آن در روشنایی قرار دارد و به این ترتیب، اصلاً امکان ندارد که در ساعت های معین و مشترکی در سراسر زمین، شب باشد. منظور از این که «شب قدر» در سراسر سال یک شب است، این است که برای اهالی هر نقطه ای، بر حسب سال قمری خودشان، تنها یک «شب قدر» وجود دارد.

این حساب درباره «شب قدر» با مطالبی مانند این که فرشتگان در این شب نازل می شوند، منافاتی ندارد؛ زیرا تمام این جریان ها که حکایت از توسعه رحمت خاصّ الهی در این شب دارد، برای اهالی هر نقطه ای، در شب قدر خاصّ آن نقطه صورت می گیرد.

دانشجو: چرا مراجع تقلید در دیدن هلال ماه رمضان یا شوال، با هم اختلاف دارند؛ با این که ماه قابل رؤیت می باشد و با این دستگاه های پیشرفته، آیا ممکن است یک مرجع ماه را ببیند و دیگری نبیند؟

پرسمان: راه های ثبوت هلال از جهت فقهی عبارتند از:

1. خود شخص ماه را ببیند.

2. عده ای که از گفته آنها یقین پیدا می شود، بگویند ماه را دیده ایم (و به طور کلی هر چیزی که به واسطه آن یقین پیدا شود؛ مثل خبر دو نفر عادل که به آن بینة شرعیه می گویند).

3. گذشتن 30 روز از اول ماه قبل (که اول ماه بعد ثابت می شود).

4. حکم حاکم شرع؛ اگر علم به خطای او وجود نداشته باشد.

در واقع، آن چه یقین آور است، می تواند ملاک قرار بگیرد و از این جاست که اختلاف حاصل می شود؛ یعنی برای شخصی از طریق یکی از راه ها، یقین حاصل می شود و برای شخص دیگری، چنان یقینی حاصل نمی شود و چنین چیزی، طبیعی است و مشکلی را هم برای کسی ایجاد نمی کند؛ چون هر کس وظیفه دارد به یقین خود عمل کند؛ گرچه دیگران از این یقین برخوردار نباشند؛ اما متأسفانه در جامعه فعلی ما، مسئله اختلاف در تعیین روز عید فطر، بسیار بزرگ جلوه داده شده است و خیلی ها آن را موجب اختلاف و بروز مشکل قلمداد می کنند.

باید توجه داشت که ریشه اختلاف فقها در این مسئله، مربوط به مبانی فتاواست.

بعضی از فقها رؤیت هلال با چشم مسلح به تلسکوپ و دوربین را در ثبوت اول ماه کافی، می دانند؛ اما گروهی دیگر از آنان فقط رؤیت با چشم غیر مسلح را درست می دانند.

همچنین مبنای برخی از آنان در ثبوت اول ماه، اشتراک در شب است؛ یعنی در لحظه رؤیت هلال در نقطه ای از زمین، ماه جدید برای سایر نقاطی هم که در شب قرار گرفته اند، ثابت می شود؛ اما مبنای عده ای دیگر، اشتراک آفاق است؛ یعنی اگر ماه در شهری دیده شود، تنها در آن شهر و شهرهایی که هم افق با آن باشند، اول ماه ثابت می شود.

همچنین نظر دیگری هم هست که اگر در شهری ماه دیده شود، در آن شهر و شهرهایی که در طرف شرق آن شهر باشند، اول ماه ثابت می شود.

دانشجو: حکم نماز و روزه دانشجویان در سفرهای تحصیلی چیست؟

پرسمان:

آیت الله خامنه ای: حکم نماز و روزه در سفر برای تحصیل علم - اعم از این که سفرشان هفتگی باشد یا روزانه - مبنی بر احتیاط است؛ یعنی می توانند با مراعات شرایط، به فتوای مجتهدی دیگر رجوع کنند و در صورت عدم رجوع، مقتضای احتیاط، جمع (هم تمام و هم شکسته) است.

آیت الله سیستانی: اگر قصد داشته باشد در محل تحصیل، حداقل ۲ سال بماند یا این که به طور متوسط ماهی ۱٠ روز به آن جا مسافرت می کند - ولو این که کمتر از ده روز بماند- آن جا مقرّ وی است و نماز را تمام به جا آورد و روزه بگیرد؛ البته در ماه اول، اگر کمتر از ده روز آن جا بماند، احتیاطاً بین شکسته و تمام، جمع کند.

آیت الله مکارم شیرازی: در صورتی که حداقل سه روز در هفته در رفت و آمد باشند و این کار برای مدتی ادامه داشته باشد (مثلاً یک ترم) کثیرالسفر محسوب می شوند و نمازشان در محل تحصیل و بین راه، تمام و روزه شان صحیح است.

آیت الله صافی گلپایگانی: چنانچه حداقل سه الی چهار ماه، سفر تحصیلی شما تداوم داشته باشد، مادامی که در سفر تحصیلی هستید و به منظور غیر تحصیل نرفته اید، نماز، تمام و روزه، صحیح است.

آیت الله وحید خراسانی: در صورتی که کار او حداقل یک سال استمرار داشته باشد، هم در محل تحصیل و هم در بین راه، نمازش تمام و روزه اش صحیح است، و اگر بین 6 ماه تا یک سال استمرار داشته باشد، به احتیاط واجب، نماز را هم تمام و هم شکسته بخواند و روزه را گرفته و بعداً قضاء نماید و اگر کمتر از 6 ماه باشد، نماز او شکسته بوده و نمی تواند روزه بگیرد.

پی نوشت:

1. بقره، آیه 183.

منابع:

1. رساله دانشجویی، کتاب شانزدهم از کتاب های پرسش ها و پاسخ های دانشجویی، نشر معارف،

2. آیة الله شهید سید عبدالحسین دستغیب، ماه خدا.

3. آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله سبحانی، پاسخ به پرسش های مذهبی.

4. سید حسین موسوی راد لاهیجی، روزه، درمان بیماریهای روح و جسم.

5. توضیح المسائل مراجع»، راه های ثابت شدن اول ماه.

6. پایگاه های اطلاع رسانی دفاتر مراجع عظام تقلید.

7. مجله معارف، شماره 49.

8. «مجله فقه»، شماره 10.

9. دانشنامه حوزه.
-----------------------------------------------
منبع: پرسمان - مردادماه سال 1391 شماره 115 - پرسش و پاسخ رمضان