اسلام و تربيت فرزند 

 ترجمه‏ي:متقي، تقي
مرحله خردسالي از هنگام از شير گرفتن كودك آغاز مي‏شود و تا آخر سال ششم يا هفتم عمر او ادامه مي‏يابد. اين مرحله، از مهم‏ترين مراحل تربيت زباني، عقلي و اجتماعي كودك است كه در آن، ساختار روحي‏اي كه استوانه‏هاي سلامت رواني و اخلاقي كودك بر آن استوار است، شكل مي‏يابد؛ از اين رو اين مرحله عنايت ويژه پدران و مادران را نسبت به تربيت كودكان و ايجاد آمادگي‏هاي لازم در آنان براي تبديل شدن به عناصري فعال در محيط اجتماعي را مي‏طلبد.
شاخصه‏هاي تربيتي مرحله دوم ضمن روش تربيتي زير مشخص مي‏شود:
اول: آموزش خداشناسي به كودك
كودك فطرتاً با ايمان به خدا متولد مي‏شود؛ آن جا كه پرسش‏هايش درباره پديد آمدن خود، هستي، پدر و مادر و چيزهايي كه دور و بر اوست آغاز مي‏شود و فكر محدودش آماده پذيرش انديشه خالق و صانع است، ـ چنان كه دانشمندان ديني و روان‏شناسان گفته‏اند ـ وظيفه والدين است كه از اين پرسش‏ها در معرفي خدا و خالق هستي ـ در حدّ فكر محدود او ـ بهره‏برداري كرده ونهال ايمان را در قلب وي غرس كنند.
«[ايمان به خدا] از مهم‏ترين ارزش‏هايي است كه بايد در دل و جان كودك بذر آن را بارور كرد ... [اين ايمان] در آينده به او اميد به زندگي و اعتماد به خالق را خواهد بخشيد و در او مانعي ديني پديد خواهد آمد كه از ارتكاب گناهان بازش خواهد داشت.»2
تعليم و تربيت در اين مرحله بهتر است به دور از شتابزدگي و ضمن يك روش مداوم ومتناسب با رشد عقلي و ميزان پختگي زباني او صورت گيرد. حضرت امام محمدباقر عليه‏السلام اين پيوستگي و تداوم در آموزش را چنين معرفي فرموده است:
«إذا بلغ الغلام ثلاث سنين يقال له: قل لا اله الاّ اللّه سبع مرّات، ثمّ يترك حتّي تتّم له ثلاث سنين و سبعة اشهر و عشرون يوماً فيقال له: قُلْ محمدٌ رسول اللّهِ سبع مرّات، و يترك حتّي يتمّ له اربع سنين ثم يقال له: قُلْ سبع مرّات صلّي اللّه علي محمد و آله، ثمّ يترك حتّي يتمّ له خمس سنين ثمّ يقال له: ايُّهما يمنيك و ايُّهُما شمالك؟ فاذا عرف ذلك حوّل وجهه الي القبلة و يقال له: اُسْجُدْ، ثُمّ يترك حتّي يتمّ له سبع سنين فاذا تمّ له سبع سنين قيل له: اِغْسِلْ وجهكَ و كَفَّيْكَ، فاذا غَسَلَهُما قيل له: صَلِّ، ثُمَّ يترك حتّي يتمّ له تسع سنين، فاذا تمّت له تِسع سنينَ عُلِّمَ الْوُضُوءُ وَ ضُرب عليه و اُمِرَ بالصَّلوةِ وَضُرِبَ عليها، فاذا تعلّم الوضوء و الصَّلاة غفرالله عزّ و جلّ له و لِوالِدَيْهِ ان شاءاللّه.»3
«وقتي پسر بچه به سنّ سه سالگي رسيد به او آموزش مي‏دهند كه هفت بار "لا اله الاّ اللّه" بگويد، سپس وي را تا رسيدن به سنّ سه سال و هفت ماه و بيست روز به حال خود مي‏گذارند و آن گاه بدو مي‏گويند تا 7 مرتبه "محمد رسول الله صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم " بگويد. باز رهايش مي‏كنند تا چهار سالگي، در اين سن به او ياد مي‏دهند تا 7 بار "صلي اللّه علي محمدو آله" بگويد. سپس تا تمام شدن پنج سالگي كاري به وي ندارند. در پنج سالگي از او درباره شناخت دست چپ و راست سؤال مي‏شود. اگر دست راست وچپ خود را تشخيص داد، او را رو به قبله كرده و امر به سجده مي‏كنند. در ادامه، تا هفت سالگي چيزي بدو نمي‏آموزند. در پايان هفت سالگي به او گفته مي‏شود خود دست ورويش را بشويد، وقتي از پس اين كار برآمد به او گفته مي‏شود: نماز بگذار. باز تا رسيدن به نُه سالگي آزادش مي‏گذارند، در پايان نه سالگي وضو و نماز را بدو مي‏آموزند، در صورت تخلف از آن‏ها كتك مي‏خورد. اگر وضو و نماز را ياد بگيرد، آمرزش خداي عزيز شامل حال او و پدر و مادرش خواهد شد. ان شاءالله»
درستي چنين شيوه تربيتي را دانش روانش‏شناسي جديد نيز به اثبات رسانده است:
«كودك در سن دو تا سه سالگي از جنبه كلامي قادر خواهد بود ادراك خود را درباره بسياري از اشيا و روابط [بين آن‏ها] بيان كند ... و در پايان سه سالگي مي‏تواند جملات را براساس قواعد زباني رايج به كار گيرد و اين آمادگي، امكان ساخت جملات ابتدايي و صحيح را براي وي فراهم مي‏آورد.»4
عمق‏بخشي ايمان كودك به خدا، در تربيت وي لازم و ضروري است. كودك در اين مرحله، از جهت‏هاي مختلف، كه از جمله آن‏ها ايمان به خداست، مقلد پدر و مادر است.
دكتر اسپاك مي‏گويد:
«زمينه عشق و ايمان به خدا در كودك، همان زمينه عشق و ايمان والدين به خداست.»
سپس مي‏افزايد:
«ميان سه تا شش سالگي، كودك تلاش مي‏كند تا در همه چيز از پدر و مادر خود تقليد كند، پس اگر آنان از خدا براي او سخن بگويند، ايمان كودك به خدا نيز دقيقاً به گونه‏اي خواهد بود كه در ضمن كلماتشان به او آموخته‏اند.»5
كودك در اين مرحله پيوسته به روابط محبت‏آميز و دوستانه گرايش دارد تا آن كه محبوب واقع و يك سر و گردن از ديگران برتر و بالاتر محسوب شود.
«تأكيد ورزيدن بر صفات خاصي چون رحمت و دوستي و گذشت تا حدّ اعلاي آن، و تا حد ممكن عدم يادكرد صفاتي چون عقاب و انتقام [الهي].»6
در نتيجه تصويري كه كودك در انديشه خود از خداي تعالي خواهد داشت، تصويري زيبا خواهد بود كه دوستدار اوست، از اين رو تعلق خاطرش به ذات مقدس الهي افزايش يافته و او را بخشنده دوستي و رحمت به خود خواهد پنداشت.
اگر خواستيم براي او چهره‏اي از روز قيامت ترسيم كنيم، بهتر است بر نعمت‏هاي بهشتي؛ به آنچه با ميل و خواست او تناسب دارد، از قبيل خوردن و نوشيدن و بازي كردن و غيره تأكيد ورزيم و بر اين نكته كه اگر خوشخو و ملتزم به آداب اسلامي باشد به بهشت خواهد رسيد و اگر ملتزم نباشد از آن محروم خواهد شد.
تأكيد بر آتش جهنم و عذاب الهي را بهتر است تا دوره‏اي ديگر از عمرش به تأخير انداخت.
دوم: تأكيد بر دوستي پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و اهل بيت عليهم‏السلام
رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرموده است:
«اَدِّبُوا اَوْلادَكُمْ عَلي ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبِيِّكُمْ وَ حُبِّ اَهْلِ بَيْتِهِ وَ قَراءَةِ الْقُرْآنِ.»7
«فرزندان خود را بر سه خصلت تأديب كنيد: دوستي پيامبرتان، دوستي اهل بيت وي و تلاوت قرآن.»
در اين مرحله، ادراك‏ها، احساسات و عواطف كودك رشد مي‏كند، احساساتي مانند دوستي و دشمني، جذب شدن و نفرت ورزيدن، ميل پيدا كردن و بي‏ميلي. بايسته است كه در اين مرحله، پدر و مادر از حالات و استعداد عاطفي كودك بهره‏برداري كرده، ادراك ها و عواطفش را رشد داده و آن‏ها را به سمت برترين نمونه‏هاي بشري توجه دهند و در اعماق جان‏شان دوستي پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و اهل بيت عليهم‏السلام را بنشانند.
بهترين شيوه تأكيد بر دوستي پيامبر و آل او تبيين جايگاه آنان و شيوه رفتارشان در جامعه است، به خصوص توجه دادن به آنچه كه به رحمت، توجه، كرم، دردها، محروميت‏ها و دشمني ديگران با آنان باز مي‏گردد، كودك را همدل آنان و دوستدارشان خواهد ساخت و دشمنِ مشركان و منحرفاني كه به آزار و اذيتشان پرداختند.
تأكيد بر تلاوت قرآن در خردسالي به خصوص آيات و سوره‏هايي كه معاني آن‏ها را درك مي‏كند، كودك را مجذوب كتاب خدا مي‏سازد و جوياي آنچه كه در آن آمده است.
واقعيت، توان كودك خردسال را در تكرار و حفظ آنچه مي‏شنود، به اثبات رسانده است. از اين رو كودك با عشق به قرآن كريم و جاذبه آن رشد مي‏كند و مفاهيم و ارزش‏هاي قرآني بر انديشه و رفتار او بازتاب خواهد داشت.
سوم: تربيت كودك براساس فرمانبرداري از پدر و مادر
پدر و مادر در تربيت فرزندان، وظيفه بزرگ‏تري دارند. اين مسؤوليت قبل از هر چيز، بر دوش آن‏ها سنگيني مي‏كند. آنان هستند كه شخصيت آينده كودك را مي‏سازند. مدرسه و محيط اجتماعي، در تربيت كودكان نقش دوم را داراست.
كودك اگر بر فرمان‏پذيري از پدر و مادر عادت نكند، پندها، راهنمايي‏ها و دستورهاي اصلاح‏گرانه و تربيتي آنان را به ديده پذيرش نخواهد نگريست. از اين رو مشكلات زيادي براي خود، پدر و مادر و اجتماع خواهد آفريد و ارزش‏ها را زير پا خواهد نهاد و تمام قوانين، آداب و رسوم وضع شده و پذيرفته شده از جانب دولت و عرف اجتماع را ناديده خواهد گرفت.
حضرت امام حسن عسكري عليه‏السلام فرمود:
«جُرْأَةُ الولد علي والده في صغره، تدعو الي العقوق في كبره.»8
«جسارت فرزند بر پدر در سنين خردسالي، او را در سن بزرگسالي به مخالفت [با وي] خواهد كشانيد.»
حضرت امام محمدباقر عليه‏السلام فرموده است:
«... شَرُّ الابناءِ مَنْ دَعاهُ التقصير الي العقوق.»9
«... بدترين فرزندان كساني هستند كه تقصيرها و كوتاهي‏ها آنان را به مخالفت [با والدين] سوق دهد.»
تربيت كودك براساس فرمان‏پذيري و پيروي از پدر و مادر تلاشي پي‏گير از جانب آنان را مي‏طلبد تا وي را بر اين كار عادت دهند؛ زيرا كودك در اين مرحله از زندگي در پي بناي شخصيت و استقلال ذاتي خود است. از اين رو به كوشش اضافي پدر و مادر نيازمند است. بهترين ابزار تمرين كودك بر فرمان‏پذيري، آن است كه احساس عشق و محبت كند.
دكتر يسري عبدالمحسن مي‏گويد:
«مهم‏ترين عواملي كه كودك را بر طاعت و فرمانبرداري مساعدت مي‏كند ... محبت ودوستي‏اي است كه از جانب تمام افراد خانواده احساس مي‏كند.»10
وسايلي كه در او روحيه اطاعت‏پذيري را پديد مي‏آورد، عبارت‏اند از: «امنيّت، محبّت، منزلت، آزادي و نياز به نيروي كنترل كننده.»11
دكتر «فاخر عاقل» اين نيازها را به گونه زير معرفي كرده است:
«نياز به تثبيت ذاتي يا منزلت [فردي و اجتماعي]، اين كه به موجوديت و مقام او معترف باشند و به وي توجه نشان دهند ... و نياز به امنيت، محبت و استقلال.» 12
بنابراين، اگر كودك از جانب پدر و مادر محبت، دوستي و جايگاه ويژه‏اي را احساس كند، خواهد كوشيد كه اين جايگاه را به منظور فراهم ساختن رضايت آنان، حفظ كند؛ و مهم‏ترين مصداق رضا، اطاعت از آنان است. در نتيجه، پدر و مادر اساس تربيت كودك بر طاعت وفرمان‏پذيري‏اند. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرموده است:
«رَحِمَ اللّهُ والِدَيْنِ اَعانا وَلَدَهُما عَلي بِرِّهما.»13
«خداي رحمت كند پدر و مادري را كه فرزندشان را بر نيكي به پدر و مادر مساعدت كنند.»
روش مساعدت نيز به گونه‏اي بايد باشد كه رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم مشخص كرده است:
«رَحِمَ اللّهُ عَبْداً اَعانَ وَلَدَهُ عَلي بِرِّهِ بِالاِْحْسانِ اِلَيْهِ، وَ التَأَلُّفِ لَهُ، وَ تَعْليمِهِ وَتَأْدِيبِهِ.»14
«خدا رحمت كند بنده‏اي را كه فرزندش را بر كارهاي نيك ياري دهد، به سبب احسان، مدارا، آموزش و ادب‏آموزي به وي.»
حضرت رسول صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرموده است:
«رَحِمَ اللّهُ مَنْ اَعانَ وَلَدَهُ عَلي بِرِّهِ، وَ هُوَ اَنْ يَعْفُوَ عَنْ سَيِّئَتِهِ، وَ يَدْعُو لَهُ فيما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللّهِ.»15
«خدا رحمت كند كسي را كه فرزندش را بر كارهاي نيكش ياري دهد، در حالي كه از زشتي‏هايش مي‏گذرد و در خلوت خود وخدا برايش دعا مي‏كند.»
باز آن حضرت فرموده است:
«رَحِمَ اللّهُ مَنْ اَعانَ وَلَده عَلي بِرِّهِ ... يَقْبِلُ مَيْسُورَهُ، وَ يَتَجاوَزُ عَنْ مَعْسُورِهِ، وَ لا يُرْهِقَهُ وَ لا يَخْرِقُ بِهِ ... .»16
«خدا رحمت كند كسي را كه در انجام خوبي‏ها ياور فرزندش باشد ... كارهاي آسان او را بپذيرد، از كارهاي دشوار او بگذرد (كارهاي سخت را از او نخواهد)، او را [با امر ونهي‏هاي خود] خسته نكند، وبي‏احترامي به وي روا مدارد.»
«عشق ورزيدن كودكان به پدر و مادر [در واقع] بازتاب عشق‏ورزي پدر و مادر به كودكان است.»17
كودكي كه [در خانواده] از محبت و منزلت لازم برخوردار باشد، در انجام فرامين پدر و مادر ـ با آن كه استقلال‏طلبي را دوست دارد ـ هيچ احساس كوچكي و خواري نخواهد كرد. هم‏چنين به واسطه همين محبتي كه از آن برخوردار است، آمادگي تقليد از رفتار پدر و مادر در وجودش ريشه مي‏دواند، در نتيجه رفتار آنان بر او بازتاب پيدا خواهد كرد و به خواسته‏هاي آنان پاسخ مثبت خواهد داد. اگر با كودك به سان يك انسان بالغ و داراي منزلت و مقام برخورد شود، وي به آرامش روحي خواهد رسيد و در امور مربوط به خود با پختگي برخورد خواهد كرد، به گونه‏اي كه پدر و مادر از او خشنود باشند. بر اين اساس، فرمان‏پذيري از پدر و مادر را تمرين خواهد كرد، بلكه به تمام ارزش‏هايي كه از پدر و مادر خود يا از مدرسه و جامعه آموخته است، گردن خواهد نهاد.
چهارم: نيكي كردن به كودك و بزرگداشت او
كودك در اين مرحله نياز شديدي به محبت و بزرگداشت از جانب پدر و مادر دارد و نيازمند آن است كه در خانواده و اجتماع به شخصيت و منزلت او اهميت بدهند و مورد توجه تمام باشد. هر قدر احساس محبوب بودن در وجود او تقويت شود و بداند كه پدر و مادر يا جامعه شخصيت ومقام او را درك مي‏كند، رشدي متعادل، سازگار و شايسته و هماهنگ با نظام آفرينش خواهد داشت.18
محبت و منزلتي كه كودك احساس مي‏كند، تأثير شگرفي بر ابعاد زندگي او خواهد گذاشت. در نتيجه، رشد زباني، عقلي، عاطفي و اجتماعي او به كمال مي‏رسد، و از كساني كه دوستش دارند، الگوگيري خواهد كرد و آموزه‏ها، دستورها و خيرخواهي‏هاي آنان را خواهد پذيرفت و شيوه‏هاي رفتار متناسب را از پدر و مادر خود خواهد آموخت و همه آن‏ها بر رفتارش بازتاب خواهد داشت.
روايات زيادي درباره محبت و تكريم به كودك رسيده است. در اين جا چند روايت از رسول اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم نقل مي‏كنيم:
«اَكْرِمُوا اَوْلادَكُمْ وَ اَحْسِنُوا آدابَهُمْ.»19
«فرزندانتان را احترام كنيد و نيكو تربيت نماييد.»
«رَحِمَ اللّهُ عَبْداً اَعانَ وَلَدَهُ عَلي بِرِّهِ بِالاِْحْسانِ اِلَيْهِ وَ التَّأَلُّفِ لَهُ وَ تعليمه و تأديبه.»20
«خدا رحمت كند بنده‏اي را كه فرزندش را بر نيكي‏ها ياري دهد؛ به سبب احسان ومدارا با وي و آموزش و تأديب او.»
«نَظْرُ الْوالِدِ اِلي وَلَدِهِ حُبّاً لَهُ عِبادَةٌ.»21
«نگاه محبت‏آميز پدر به فرزند، عبادت است.»
«اَحِبُّوا الصبيان وَ ارْحَمُوهُمْ، فَاِذا وَعَدْتُمُوهُمْ فَوَلُّوا لَهُمْ، فَاِنَّهُمْ لا يَرَوْنَ اِلاّ اَنَّكُمْ تَرْزُقُونَهُمْ.»22
«كودكان را دوست بداريد و بديشان مهربان باشيد، اگر وعده‏اي به آنان داديد وفا كنيد؛ زيرا آنان شما پدران و مادران را به عنوان روزي دهنده خود مي‏شناسند.»
از مصاديق محبت ورزيدن به كودك و شخصيت دادن به وي، تشويق و تعريف و تمجيد از او حتي به سبب كارهاي كوچك و چشم‏پوشي از برخي لغزش‏هاي اوست. نبايد بر گفته‏ها وعملكردهاي او خرده گرفت و به كارهاي شاقّ وادارش كرد، چنان كه در كلام رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم آمده است:
«رَحِمَ اللّهُ مَنْ اَعانَ ولده عَلي بِرّه ... يَقْبل ميسوره و يتجاوز عن معسوره و لا يُرْهِقُه وَلا يَخرق به ... .»23
«خدا رحمت كند كسي را كه در انجام خوبي‏ها ياور فرزندش باشد ... كارهاي كوچك آسانش را بپذيرد و از كارهاي دشوارش بگذرد، از وي تكليفي فراتر از توانش نخواهد (با امر و نهي‏ها خسته‏اش نكند) و به وي بي‏احترامي روا مدارد ... .»
بوسيدن كودك از بهترين روش‏هاي ابراز محبت و مهرباني به اوست. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرمود:
«اكثِروا مِنْ قُبْلَةِ اولادكم، فانّ لكم بِكُلّ قُبْلَةٍ درجةً فِي الْجنّةِ.»24
«فرزندانتان را بسيار ببوسيد؛ زيرا در برابر هر بوسه‏اي براي شما درجه‏اي در بهشت است.»
هم‏چنين آن حضرت فرمود:
«مَنْ قَبَّلَ وَلَده كان له حسنةٌ، وَ مَنْ فَرَّحه فَرَّحه اللّه يومَ الْقيامة ... .»25
«هر كس فرزندش را ببوسد، براي وي حسنه‏اي باشد، و هر كه دلشادش سازد، خدا در قيامت مسرورش كند.»
حضرت امام صادق عليه‏السلام فرموده است:
«بِرّوا آبائَكُمْ، يبرّكم اَبنائُكُمْ.»26
«به پدرانتان نيكي كنيد، تا فرزندانتان به شما نيكي كنند.»
از مصاديق احساس محبوب بودن كودك، رو به رو شدن با وي به كلمات محبت‏آميز ودوستانه است. در روايتي وارد شده كه حضرت امام حسن و امام حسين عليهما‏السلام در دوران كودكي به حضور پيامبر شتافتند و يكي زير شانه چپ و ديگري زير شانه راست او جاي گرفت، در اين هنگام رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرمود:
«هذانِ ريحانتايَ مِنَ الدنيا.»27
«اين‏ها دو گل خوشبوي من در دنيا هستند.»
رسول اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم به جهت آن كه كودكان احساس شخصيت اجتماعي كنند و اعتماد به نفس در آنان تقويت شود ـ چنان كه در خبر آمده است ـ بر كوچك و بزرگ سلام مي‏كرد:
«مَرَّ عَلي صِبْيانٍ فَسَلَّمَ عليهم.»28
«بر كودكاني گذشت و بر آنان سلام كرد.»
پيامبر گرامي اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم رفتار ويژه‏اي با امام حسن و امام حسين عليهما‏السلام داشت. با آن كه آنان كودك بودند گاه چيزي را با آن دو معامله مي‏كرد.29
ابراز محبت و مهرباني به كودك از مهم‏ترين عواملي است كه او را بر اطاعت از اوامر پدر ومادر بر مي‏انگيزد.
بهتر است كودك همواره و در همه حال، حتي در صورت ارتكاب خطا و انجام عملي كه توبيخ و تنبيه را در پي دارد، احساس كند كه محبوب پدر و مادر است. هم‏چنين كودك را طوري تربيت كنيم تا در حالت خطا يا گناه نيز ميان محبوب بودن خود و عدم دشمني با وي تفاوت قايل شود.
دكتر اسپاك مي‏گويد:
«ما پدران نبايد اجازه دهيم كه كودك در هيچ مرحله‏اي از مراحل عمرش ـ اگرچه به اندازه يك نظر ـ احساس كند كه مطرود واقع شده است. كودك قادر نيست بين ناپسند داشتن خود و ناپسند داشتن رفتارش از طرف والدين، فرق بگذارد.»30
ليكن با تمرين و تكرار، مي‏توانيم به كودك بقبولانيم كه عمل ناپسندي كه مرتكب شده مورد نفرت پدر و مادر يا اجتماع است و اين مسأله ربطي به بقاي محبوبيت وي ندارد. ما بايد تلاش كنيم كه وي را قانع سازيم تا از اعمال غلط و اشتباهش دست بردارد و بداند كه در صورت تحقق چنين امري محبت و مهرباني ما نسبت به او به نهايت خود خواهد رسيد.

___________________________________________
1- اين نوشتار ترجمه پژوهشي است تحت عنوان «تربية الطفل في الاسلام» كه توسط مركز الرساله در سال 1418 ق. به چاپ رسيده است.
2- قاموس الطفل الطبّي، ص 249.
3- من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، دارالتعارف للمطبوعات، 1401 ق، ج 1، ص 182.
4- علم النفس التربوي، دكتر علي منصور، ج 2، ص 132.
5- مشاكل الآباء في تربية الابناء، ص 248.
6- همان، ص 251.
7- كنز العمال، بيروت، دارالكتب العلمية، 1419 ق، ج 16، ص 189، ح 45401.
8- تحف العقول، ص 368.
9- تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 320.
10- قاموس الطفل الطبّي، ص 328.
11- علم النفس، عبدالعزيز القوصي، ص 264.
12- علم النفس التربوي، فاخر عاقل، ص 100 ـ 101.
13- مستدرك الوسايل، ج 2، ص 618.
14- مستدرك الوسايل، ج 2، ص 626.
15- عُدّة الدّاعي، ص 61.
16- كافي، ج 6، ص 50 (برّ الاولاد).
17- علم الاجتماع، لنقولا الحدّاد، دارالرائد، 1982 م، ص 252.
18- علم النفس التربوي، دكتر فاخر عاقل، بيروت، دارالعلم للملايين، 1985 م، ص 111.
19- مستدرك الوسائل، ج 2، ص 625.
20- همان، ص 626.
21- مستدرك الوسائل، ج 2، ص 626.
22- مكارم الاخلاق، ص 219.
23- الكافي، ج 6، ص 50 (باب برّ الاولاد).
24- مكارم الاخلاق، ص 220.
25- عُدّة الدّاعي، ص 79.
26- تحف العقول، ص 267.
27- مختصر تاريخ دمشق، ابن منظور، بيروت، دارالفكر، 1405 ق، ج 7، ص 14.
28- مستدرك الوسائل، ج 2، ص 69.
29- تحف العقول، ص 337.
30- مشاكل الآباء، ص 141.