ریاست جمهوری ایران باید دارای چه ویژگی هایی باشد؟

دکتر سید فضل الله موسوی

عضو حقوقدان شورای‌نگهبان - استاد دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران

بنا براصل 113 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران رئیس جمهور عالیترین مقام رسمی کشور پس از رهبری است ومسئولیت اجرای قانون اساسی وریاست قوه مجریه را جز در اموری که مستقیماً به رهبری مربوط می شود به عهده دارد. در این اصل ضمن اشاره به مسئولیت رئیس جمهور در اجرای قانون اساسی که خود وظیفه ای بس سنگین است وریاست قوه مجریه، به مقام وی پس از مقام رهبری اشاره دارد. بنابراین ضمن توجه به مجزا بودن وظایف هریک می توان به این نتیجه رسید که کار رئیس جمهور در طول مقام رهبری است وباید در مسیر رهبری حرکت نماید.[1] نه تنها حرکت بلکه از لحاظ ویژگی ها باید در همان راستا باشد، هرچندکمی ضعیف تر. یعنی به نظر می رسد رئیس جمهور بایدکما وبیش همان ویژگیهایی راکه آیات قرآن واحادیث در مورد رهبری ذکر می کند ومبنای اصول قانون اساسی شده است که بعداً به آن اشاره خواهد شد ، داشته باشد. اما با توجه به آیات واحادیث مذکور همان گونه که رهبرچنین است رئیس جمهور نیز در کل باید افراد را به سوی حق هدایت کند وهادی مردم باشد(آیه 35 سوره یونس). احکام وقوانین الهی بدست وحمایت او به اجرا گذاشته شود. امین برحلال وحرام خداوند باشد(خطبه حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه). بخیل وحریص بردنیا نباشد. جاهل نباشد تا وسیلة گمراهی دیگران را فراهم آورد. مسلمین را از یکدیگر جدا نسازد وبین آنها تفرقه نیفکند، بلکه آنها را به هم پیوند دهد. اموال را حیف ومیل نکند وگروهی را برگروهی دیگر بدون دلیل مقدم ندارد ودر رساندن حق به صاحبان آن کوتاهی نکند(خطبه 131نهج البلاغه) .

اما سوای اصل فوق وذکر چنین موارد کلی واصولی، لازم است به اصول دیگر قانون اساسی نیز توجه نمود. آن اصولی که ویژگی های رئیس جمهوری کشور جمهوری اسلامی ایران را بیان می دارد: یکی از ویژگی ها این است که وی از میان رجال مذهبی و سیاسی باشد (اصل115). توجه به این مطلب مهم است که صرف درخواست افراد عادی برای نامزد شدن کافی نیست هر چند که ممکن است دارای برخی ویژگی ها ی خوبی باشند. رئیس جمهور باید با اسلام، جهان بینی، اصول واحکام آن آشنا باشد. هرچند که لازم نیست به معنای خاص یک فقیه باشد اما باید کما و بیش اسلام شناس باشد وبا اعتقاد به آن عمل نماید. همچنین فردی سیاسی باشد‍ٌ. بدین معنی که از قبل وبعد از انقلاب در مسائل سیاسی ورود داشته و در میدانهای سیاسی ومبارزات سیاسی شرکت می کرده ومی کند . فقدان هریک از این دو عامل باعث نقص کلی است. از سویی فردی که سیاسی باشد اما مسلمان مومن نباشد کافی نیست واز سویی دیگر یک مسلمان وحتی عالم اسلامی که در مسائل سیاسی شرکت ندارد وبه عبارتی دین را از سیاست جدا می پندارد، مناسب چنین کاری نیست. شاید جالب این باشد وبا منظور خاصی این چنین نگاشته شده است که در اصل مذکور ابتدا کلمة مذهبی بکار برده شده وسپس سیاسی که به نظر می رسد مسأله اولویت یکی بر دیگری را مد نظر داشته است.

سوای مسائلی چون ایرانی الاصل بودن وتابعیت ایرانی داشتن که موضوع روشنی است رئیس جمهور باید شخص مدیر ومدبری باشد. قدرت مدیریت اجرایی مملکت را باتوجه به همه جوانب دارا باشد. شخصی با تدبیر وبا کیاست باشد. سابقة وی همراه با خوبی ها وفداکاری ها بوده ومتخلق به اخلاق حسنه در زندگی فردی واجتماعی باشد. شخصی امانت دار باشد. امانت با مفهوم وسیع آن، زیرا اموال، آبرو، شرافت واسرار مردم ومسلمین در اختیاراوست. به عبارتی دیگر امانت های الهی در اختیار اوست، بنابراین باید امین باشد ودر امانت ها خیانت روا ندارد. صفت تقوی را از جهات مختلف دارا باشد. مطیع وخاضع حق باشد وبه خاطر منافع شخصی، خانوادگی، گروهی وحزبی، حقوق دیگران را نادیده نینگارد ودر قضاوت بین آحاد مردم در همة امور خداوند متعال را حاظر وناظر بداند. علاوه بر اسلام ایمان هم داشته باشد ودر کل به مبانی جمهوری اسلامی ایران که عبارتی است کلی وفراگیر معتقد باشد ودارای مذهب رسمی کشوریعنی شیعه اثنی عشری باشد.(باتوجه به مفاد اصل115) .

سوای چنین ویژگیهایی با توجه به متن سوگندی که رئیس جمهوری پس از انتخاب شدن قرائت می نماید (اصل121) می توان به تعهدات وتکالیفی که وی برعهده دارد وبرای آن سوگند یاد می کند اشاره نمود: او سوگند یاد می کند که پاسدار اسلام ونظام جمهوری اسلامی ایران وقانون اساسی باشد. بنابراین باید در این راه حداکثر استعداد وتلاش خویش را بکارگیرد. سوگند یاد می کند که خود را وقف خدمت به احاد مردم نماید. خدمت به خلق خدا از ارزشهای بزرگ اسلامی است ورئیس جمهورباید به صورت همه جانبه به فکر مردم ومحرومین باشد وخواب وبیداری خویش را در خدمت به بندگان خدا صرف نماید. سوگند یاد می کند که در جهت اعتلای کشور گام بردارد وهّم خویش را صرف سر بلندی کشور به هر نحوی که ممکن است بنماید. این اعتلا نه فقط باید از جهت اقتصادی وتوسعه اقتصادی باشد بلکه بایستی از جهت معنوی به اشکال گوناگون به فکر ترویج دین واخلاق در جامعه باشد وارزشهای اسلامی را پاس دارد وهمان گونه وبلکه بیشتر که در جهت اعتلای مادی کشور می کوشد درجهت اعتلای معنوی جامعه دقّت شایان توجه وتلاش نماید وراهها وشیوه های گوناگون را با استفاده از متخصصین خوش فکر ودلسوز روشن نگر ودین داران متعهد بیابد وفضای کلی جامعه را با نسیم وبوی روح پرور معنویت پرکند.

البته این کاری مشکل، عمیق، ظریف واساسی است. اگر دراین جهت فعالیت بیشتری صورت گیرد، قطعاً در صحنة اعتلای مادی، جامعه سرعت بیشتری به خود خواهد دید. او همچنین باید خود را وقف پشتیبانی از حق و گسترش عدالت سازد واز هرگونه خودکامگی واستبداد بپرهیزد. به عبارتی دیگر او باید در جهت گسترش عدالت از جنبه های گوناگون، خصوصاً عدالت اجتماعی تلاش نماید. خودخواهی وتنگ نظری را کنار بگذارد ورفتاری پدرانه نسبت به افراد وگروههای در چارچوب نظام داشته باشد واز حرمت وآبرو وآزادیهای مشروع مردم با تمام وجودحمایت نماید. درجهت حراست از مرزها و اعتلای استقلال کشور با همة توان بکوشد ومردم ایران را از وابستگی ها و اسارت های گوناگون که ممکن است به اشکال سیاسی، اقتصادی وفرهنگی باشد، برهاند. زیرا این وابستگی ها مُلک وملت را به هلاکت می کشاند وآنها را اسیر بیگانگان می کند. به موجب آیات قرآنی واحادیث تسلط کفار ومشرکین برمسلمین به اشکال مختلف جایز نبوده وحرام است ومورد رضایت خداوند نیست. وسرانجام در این راه پر خطر وسنگین وکمرشکن همیشه یاد خدا را فراموش نکند وهمواره ازخداوند وپیامبراسلام وائمه اطهار علیهم السلام یاری جوید وبا شناخت هر چه بیشتر سیرة عملی آنان، در راه آنان گام بردارد. میدان عمل سخت است وانسان را مشغول می کند. لذا بایدآرامش لازم را از خداوند متعال گرفت . (الا بذکرالله تطمئن القلوب ) .

رئیس جمهور باید در عین درگیری های کاری و حوادث سخت وطاقت فرسای این مسئولیت خطیر عبادت ویاد خدارا فراموش نکند تا ضمن آرامش بخشیدن به خود وتوجه به خطاها وسپس توبه کردن و آمرزش خواستن، را هکارهای تازه را برای کار خویش در آینده ، دریابد. رئیس جمهور، چون به موجب اصل 134 قانون اساسی مسئولیت قوة مجریه را برعهده دارد در برابر مجلس برای اقدامات هیأت وزیران مسئول است. بنابراین رئیس جمهور باید در انتخاب اعضای کابینه، اطرافیان ومشاورین ونمایندگان خود دقت بسیار نماید، چه بسا که همکاران و اطرافیان گاهی اوقات مسیر حرکت را به سوی انحراف سوق می دهند. علیرغم اینکه شخص رئیس جمهور ممکن است خود از همة جهات شخصیت برجسته و دارای ویژگی های مورد نظر باشد. وبالاخره از لحاظ قانون اساسی (اصل122) رئیس جمهور در حدود اختیارات و وظایفی که به عهده دارد در برابر ملت، رهبر ومجلس شورای اسلامی مسئول است. بنابراین باید در برابر هریک پاسخگو باشد. واین سه رکن یعنی همه چیز کشور واین یعنی نظارت همگانی برکار او از بُعد مکتبی، قانونی واجتماعی.

با در نظر گرفتن بندهای سیاستهای ابلاغی ازسوی مقام معظم رهبری در خصوص انتخابات، به نظر می رسد که این شرایط و ویژگی ها را باید به دو دسته عام وخاص تقسیم کرد:

ویژگی های عام: به موجب بند 10 سیاستهای انتخابات باید شایسته گزینی در مسئولیتهای مختلف از جمله نمایندگی مجلس شورای اسلامی، خبرگان رهبری وریاست جمهوری ارتقاء بخشد. به طوری که این شایستگی ها در تراز جمهوری اسلامی ایران باشد ولذا باید نامزد های این مناصب از جمله منصب ریاست جمهوری دارای معیارها ویژگی هایی باشند. طبق بند 1-10سیاستها، باید این معیارها وشاخص ها چه از جهت شرایط عمومی واختصاصی برای داوطلبان به طور دقیق تعیین گردد، و لذا در ادامه بند مذکور متذکر می گردد که در مجموع باید در چهارچوب قانون اساسی باشد با تاکید بر برخی ویژگی ها . این ویژگی ها به نظر می رسد که عام و برای همه نامزدهای انتخاباتی از جمله ریاست جمهوری باشد که عبارتند از: کارآمدی علمی، جسمی وشایستگی متناسب، با مسئولیت های مربوط، متعهد به اسلام، انقلاب ونظام اسلامی وقانون اساسی، به ویژه التزام به ولایت فقیه وسلامت اخلاقی وااقتصادی. به نظر می رسد این ویژگی ها به درک مفاهیم مذهبی وسیاسی بودن نامزد ریاست جمهوری نیز می تواند تا حدی کمک نماید.

ویژگی های خاص: علاوه برویژگی های عام که در بالا ذکر گردید ونامزد ریاست جمهوری باید دارای آن ویژگی ها باشد، وی باید طبق اصل 115 قانون اساسی رجل مذهبی، سیاسی، مدیر و مدبر هم باشد. مفهوم رجُل و تعیین آن از مسایل فقهی است که اصولاً باید از سوی مراجع وفقهای معظم در خصوص آن اظهار نظر گردد. در مورد مذهبی وسیاسی بودن در نوشته پیشین به آنها اشاره گردید. اما در خصوص مدیر ومدبر بودن می توان مطالبی را عرضه نمود. به نظر می رسد تشخیص مدیر ومدبر بودن یک فرد نیاز به بررسی همه جانبه دارد وباید جوانب مختلف امر وسوابق افراد را از جهات گوناگون از جمله سوابق اجرایی، در نظر گرفت و در مجموع وعرفاً به این تشخیص رسید که آیا او مدیر ومدبراست یا نه؟ سئوالی که در اینجا ممکن است مطرح شود این است که برای مدیر ومدبر بودن لزوماً می بایست سابقة اجرایی وجود داشته باشد یا اینکه این شاخص ها را می توان به نحو دیگری تشخیص داد؟ در پاسخ می توان گفت که بررسی سوابق اجرایی افراد، شاخص خوبی برای تشخیص تدبیر وتدَبر وسنجش مدیریت آنهاست اما لزوماً ارتباط مستقیمی ممکن است بین این دو وجود نداشته باشد. با این توضیح که موفقیت در پستهای غیر از ریاست جمهوری لزوماً به معنای موفقیت در پست ریاست جمهوری نیست. نکته دیگری که باید متذکر شد این است که باید بین مدیر بودن ومدبر بودن تفکیک قایل شد و آنها را یکسان تلقی نکرد. به نظر می رسد مدیر بودن بیشتر به روش ادارة درست مجموعه وگروه ارتباط دارد. در حالی که مدبر بودن بیشتر تکیه بر درست، منطقی، همه جانبه وحکیمانه فکر وتدبر وبرنامه ریزی کردن است. ممکن است یک شخص مدیریت خوب داشته باشد ولی خیلی مدبر نباشد. در واقع این دو همدیگر را تکمیل وتقویت می کنند. همچنین ممکن است شخص کارها را خوب تدبیر، تجزیه وتحلیل وبرنامه ریزی کند ولی خودش در عمل نتواند یک مجموعه زیر نظر خود را به خوبی اداره ومدیریت کند. مدیریت یک ویژگی ها ی عملی واجرایی خاص را می طلبد. به عبارتی دیگر می توان اینگونه بیان کرد که مدیریت بیشتر جنبه عملی واجرایی دارد در حالی که مدبر بودن بیشتر جنبه فکری، برنامه ریزی و.......دارد. یک مدیر با ویژگی های خاص عملی واجرایی اگر مدبر هم باشد می تواند به خوبی انجام وظیفه نماید. لذا باید هردو در کنار هم باشند تا کارها به خوبی سروسامان گیرد. در خصوص ویژگی های نامزد ریاست جمهوری، در آیین نامه داخلی شورای محترم نگهبان نیز مطالب قابل توجهی وجود دارد که می توان مجدداً آن را بررسی و بازنگری کرد و نهایتاً آن را ملاک عمل قرار داد.

-----------------

1) این چنین عملکردی مبتنی برپیروی از قانون اساسی است وگرنه به لحاظ شرعی، پیروی از ولی فقیه واوامر وخواسته های ایشان برای همه، بویژه رئیس جمهور، واجب است.