جنبش های شیعی دوران امام هادی علیه السلام

محمد باعزم

در دوران امام هادی (علیه السّلام) به دلیل آشفتگی فضای سیاسی، ضعف دستگاه حکومت، ستم و بی عدالتی، ناامنی و فساد و به ویژه سیاست های خصمانه حاکمان عباسی با علویان نهضت های مردمی و قیام های علویان شکل گرفت.

یکی از برجسته ترین دوره های قیام های شیعی و علویان در دوره امام هادی علیه السلام به وقوع پیوست که در سرزمین های مختلف پرچم مبارزه را برافراشتند و با استفاده از ضعف حکومت مرکزی و برای رهایی از فشارهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی دست به شورش زدند. نهضت هایی که از سوی علویان رخ می داد نشان روحیه تسلیم ناپذیری علویان در برابر ستم بود و از سویی دیگر فشار بیش از حد عباسیان بر شیعیان و نسل کشی آن ها از سوی دیگر، چهره های برجسته و ممتاز علوی را بر آن داشت تا برای احقاق حق امامان خود و پایان دادن بر اعمال ننگین دستگاه، دست به قیام بزنند. سردمداران این قیام ها، خود از فرزندان ائمه اطهار (علیهم السّلام) و نوادگان آنان بودند که به انگیزه براندازی نظام ستم پیشه عباسی با شعار «الرضا من آل محمد » با شخص برگزیده ای از خاندان پیامبر ص، قیام خود را آغاز کردند. علت انتخاب این شعار، ابتدا زیر سؤال بردن مشروعیت خلافت عباسیان و غاصبانه بودن حکومت آن ها و در گام دوم، حفظ جان امامشان که در آن زمان تحت مراقبت نظامی قرار داشت، بود؛ زیرا اگر آن ها نام شخص خاصی را بر نهضت خود می گذاشتند،که بی شک، آن شخص امام هادی (علیه السّلام) بود دستگاه به آسانی با از بین بردن آن فرد، قیام را سرکوب می کرد.دوران امام هادی (علیه السّلام) به دلیل آشفتگی فضای سیاسی، ضعف دستگاه حکومت، ستم و بی عدالتی، ناامنی و فساد و به ویژه سیاست های خصمانه حاکمان عباسی با علویان نهضت های مردمی و قیام های علویان گسترش یافت؛ آنان با دیدن این آشفتگی، برای دست یابی به اهداف سیاسی خود دست به حرکت های مختلف می زدند.
علویان و مخالفان حکومت به دنبال فرصت بودند هنگامی که سرداران عباسی در مرکز حکومت به خلیفه کشی روی آوردند در دوره چهار ساله ۲۴۸ ٓ ۲۵۲ قیام های متعددی را در عراق و ایران و یمن شکل دادند اینان علویان و ساداتی بودند که به دلیل فضای اختناق آمیز و ستمگرانه متوکل، از حجاز و عراق به مرکز ایران مهاجرت نموده بودند و چون فرصتی دست داد قیام های خود را آغاز کردند.
بنا به گزارش برخی محققان، مناطق شمالی ایران از اواخر عهد عثمان از جنوب و سمت غربی در ناحیه گرگان مورد هجوم مسلمانان قرار گرفت. در طول قرن اول و دوم، مردم مازندران در پرداخت جزیه به مسلمانان موافقت کردند اما منطقه گیلان و دیلم تا مدت ها مقاومت کرد و تنها در قرن سوم با پذیرش اسلام زیدی بود که تسلیم شد. سادات علوی در برابر فشارهای حاکمان مستبد عباسی به نواحی گیلان و دیلم کوچ کردند و یکی از نخستین کوچ ها که به یک قیام منتهی شد آمدن یحیی بن عبدالله بن الحسن بن الحسین(علیه السّلام) به دیلم بود. یحیی پیش آمدن به دیلم، از سال ۱۷۰ فعالیت خود را آغاز کرد گفته شده است که شمار فراوانی از مردم حجاز، تهامه و یمن با وی بیعت کردند. حتی برخی از علما که از جمله آنها شافعی دانسته شده در بیعت وی در آمدند او مدتی را در یمن، مصر و مغرب سپری کرد و پس از مرگ موسی عباسی، در زمانی که هارون به قدرت رسید به بغداد بازگشت.هارون سخت به دنبال او بود تا آن که به ری آمد و از آن جا به ماوراء النهر رفت. پس از دو سال یحیی که حدود ۱۷۰ نفر از یاران وی از بصری و کوفی و خراسانی همراهش بودند به طبرستان رفت. به نظر می رسد حرکت یحیی، اولین قیام شیعی در دیلم بوده و سرآغاز مهاجرت سادات در این دیار که بعدها بیش از ۷۰۰ سال بر آن حکمرانی کردند بوده است.(1)

مردم طبرستان در نیمه قرن سوم هجری از ظلم و ستم والیان طاهری به حسن بن زید علوی، ساکن در ری متوسل شدند تا وی حکومتی بر مبنای سیرت رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و علی (علیه السّلام) برپا کند حسن بن زید در سال ۲۵۰ هجری به همراه نمایندگان مردم آمل از ری به طبرستان رفت و مردم شمال ایران با وی بیعت کردند. وی مشهور به داعی کبیر بیست سال بر طبرستان حکومت کرد و مردم را به کتاب خدا و سنت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و روایات صحیح از امیر مؤمنان (علیه السّلام) فراخواند و بار دیگر در اذان عبارت «حی علی خیر العمل» را گنجاند. معمولا عقیده حسن بن زید را تشیع زیدی دانسته اند اما برخی منابع وی را از سادات و علمای شیعی دانسته و از ولادت امامیه به حساب آورده اند. اما نسبت امامی وی نمی تواند درست باشد و او به عنوان زیدی در این دوره فقهی حنفی داشته است(2)

تشکیل نخستین دولت

دولت علویان طبرستان، نخستین دولتی است که در شرق اسلامی به دور از تأیید خلفای عباسی تشکیل شد
دولت علویان طبرستان، نخستین دولتی است که در شرق اسلامی به دور از تأیید خلفای عباسی تشکیل شد. این تهدیدی جدی برای خلافت عباسی بود و آن ها به هر قیمت بود در صدد نابودی آن بودند.(3) این دولت دومین دولت شیعی در جهان اسلام بود که در شمال ایران با شعار «الرضا من آل محمد» شکل گرفت دو نفر از نخستین حکام این سلسله از علویان دانشمند و فقیه بودند که تمایلات زیدی داشته اند ولی برای حفظ همبستگی دولت خود، با شیعیان امامی همراهی می کردند. ناصر کبیر سومین نفر از علویان طبرستان از شیعیان دوازده امامی بود. چنان که پدرش علی بن حسن از یاران امام جواد (علیه السّلام) به شمار می رفت(4) در حقیقت این نخستین بار بود که علویان پس از قیام های طولانی در مناطق مختلف توانسته بودند دولتی تشکیل بدهند.
این نکته را باید توجه داشت که اندیشمندان شیعی و تفکر دینی شیعه چنان جذابیت و پذیرشی داشت که با همه سخت گیری ها و شکنجه ها، این همه اقبال به امامان شیعه و نهضت های شیعی وجود داشته است و تنها با این ادعا که قیامی به شیعه منتسب بوده باشد مردم از آن حمایت کرده حتی حاضر بودند تا در ترویج و تحکیم آن جان خویش را نثار و ایثار نمایند.قیام علویان در مازندران و طبرستان و دیلم شکل موفقی از قیام علویان بوده است و نشان از جایگاه بالای اندیشه شیعی و افول قدرت حکومت و طرفداران آن بوده است. اندیشه عدم پذیرش حاکم ستمگر بر قدرت و بازگرداندن حکومت به شایستگان از خاندان رسول گرامی اسلام و اداره امور حکومت بر اساس آموزه های قرآن و سنت و سیره معصومان مهم ترین مسئله این قیام ها بوده است.(6)

پی نوشت ها:
(1).جعفریان رسول، تاریخ تشیع در ایران تا طلوع صفوی، ص ۲۹۸٫
(2).همان، ص ۳۰۲٫
(3)تاریخ ابن خلدون، ج ۳، ص ۳۰۹٫
(4). رجال طوسی، ص ۴۰۲٫
(5). الکامل، ج ۷، ص ۱۶۴٫
(6). جعفریان، تاریخ تشیع در ایران تا طلوع دولت صفوی، ص ۳۰۶٫