مهدویت در قرآن – قسمت ۴۷ – آیه ۳ سوره توبه

وَ أَذَنٌ مِّنَ اللَّهِ وَ رَسولِهِ إِلی النَّاسِ یَوْمَ الحَْجّ الأَکبرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِی‏ءٌ مِّنَ الْمُشرِکِینَ وَ رَسولُهُفَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَیرٌ لَّکمْوَ إِن تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللَّهِوَ بَشرِ الَّذِینَ کَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِیمٍ‏(۳)

ترجمه آیات

(و این آیات ) اعلامی است از خدا و پیغمبرش به مردم در روز حج اکبر که خداوند و رسولش بیزار است از مشرکین ، حال اگر توبه کردید که توبه برایتان بهتر است ، و اما اگر سر پیچیدید ، پس بدانید که شما ناتوان کننده خدا نیستید ، و تو ( ای محمد ) کسانی را که کفر ورزند به عذاب دردناکی بشارت ده ( ۳) .

و اذان من الله و رسوله الی الناس یوم الحج الاکبر ان الله بری‏ء من المشرکین و رسوله … کلمه أذان به معنای اعلام است .

و این آیه تکرار آیه قبلی که فرمود : برائه من الله و رسوله نیست زیرا هر چند برگشت هر دو جمله به یک معنا یعنی بیزاری از مشرکین است ، ولی آیه اولی برائت و بیزاری از مشرکین را تنها به خود مشرکین اعلام می‏کند .

به دلیل اینکه در ذیل آن می‏فرماید : الی الذین عاهدتم من المشرکین .

بخلاف آیه دوم که خطاب در آن متوجه مردم است نه خصوص مشرکین تاهمه بدانند که خدا و رسول از مشرکین بیزارند ، و همه برای انفاذ امر خدا یعنی کشتن مشرکین بعد از انقضاء چهار ماه خود را مهیا سازند ، چون در این آیه کلمه الی الناس دارد .

و نیز به دلیل تفریعی که در سه آیه بعد کرده و فرموده : فاذا انسلخ الاشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم … و اما اینکه منظور از روز حج اکبر چیست مفسرین در آن اختلاف کرده‏ اند .

بعضی گفته ‏اند : منظور روز دهم ذی الحجه از سال نهم هجرت است ، چون در آن روز بود که مسلمانان و مشرکان یکجا اجتماع کرده و هر دو طایفه به حج خانه خدا پرداختند ، و بعد از آن سال دیگر هیچ مشرکی حج خانه خدا نکرد

و این قول مورد تایید روایاتی است که از ائمه اهل بیت (علیهم‏ السلام‏) رسیده و با معنای اعلام برائت ، مناسب‏تر و با عقل نیز سازگارتر از سایر اقوال است ، چون آن روز بزرگترین روزی بود که مسلمانان و مشرکین ، در منی جمع شدند ، و این معنا از روایاتی از طرق عامه نیز استفاده می‏شود ، چیزی که هست در آن روایات

دارد که منظور از حج اکبر روز دهم از هر سال است نه تنها از سال نهم هجرت ، و بنا بر آن همه ساله حج اکبر تکرار می‏شود ، و لیکن از طریق نقل ثابت نشده که اسم روز دهم روز حج اکبر بوده باشد .

بعضی دیگر گفته‏ اند : منظور از آن ، روز عرفه ( نهم ذی الحجه ) است ، چون وقوف در آن روز است و عمره که وقوف در آن نیست حج اصغر است .

لیکن این قول صرف استحسان و اعمال سلیقه است ، و دلیلی بر آن نیست ، و هیچ راهی برای تشخیص صحتش نداریم .

بعضی دیگر گفته‏ اند : منظور از آن ، روز دوم از روز نحر ( قربان ) است ، چون امام مسلمین در آن روز ایراد خطبه می‏کند .

و بی اعتباری این قول روشن است .

قول دیگر اینکه منظور از آن ، تمامی ایام حج است همچنانکه ایام جنگ جمل را روز جمل و حادثه جنگ صفین و جنگ بعاث را روز صفین و روز بعاث می‏گویند ، که در حقیقت مقصودشان از روز ، زمان است پس منظور از روز حج اکبر نیز زمان حج اکبر است .

و این قول را نباید در مقابل اقوال گذشته قولی جداگانه گرفت ، چون با همه آنها می‏سازد ، و همه آن روزها را روز حج اکبر می‏داند ، و اما اینکه چطور حج را حج اکبر نامیده ؟ ممکن است آن را نیز به توجیه‏ هائی که در بعضی از اقوال قبلی مانند قول اول بود توجیه کرد .

و به هر حال بررسی دقیق با این قول نیز سازگار نیست ، برای اینکه همه ایام حج نسبت به اعلام برائت که در آیه مورد بحث است یکسان نیستند ، و وضع روز دهم طوریست که آیه شریفه را به سوی خود منصرف می‏سازد و از شنیدن کلمه روز حج اکبر آن روز به ذهن می‏رسد ، چون تنها روزی که عموم زوار حج را در خود فرا گرفته باشد و اعلام برائت به گوش همه برسد همان روز دهم است ، و وجود چنین روزی در میان روزهای حج نمی‏گذارد کلمه یوم الحج الاکبر سایر ایام را نیز شامل شود ، چون در سایر ایام زوار اجتماع آن روز را ندارند .

خدای تعالی در ذیل آیه مورد بحث بار دیگر خطاب را متوجه مشرکین نموده و خاطر نشان می‏سازد که هرگز نمی‏توانند خدا را عاجز کنند .

این را تذکر می‏دهد تا مشرکین در روش خود روشن شوند همچنانکه به همین منظور در آیه قبلی فرمود : و اعلموا انکم غیر معجزی الله و ان الله مخزی الکافرین چیزی که هست در آیه مورد بحث جمله فان تبتم فهو خیر لکم را

اضافه کرد تا آن نکته‏ای را که در آیه قبلی بطور اشاره گنجانیده بود در این آیه آنرا صریح بیان کرده باشد .

در حقیقت جمله شما عاجز کننده خدا نیستید که در آیه قبلی بود به منزله موعظه و خیر خواهی و هشدار به این بود که مبادا خود را با ادامه شرک به هلاکت بیندازند و در جمله فان تبتم که بطور تردید بیان شده همان تهدید و نصیحت و موعظه را بطور روشن‏ تر بیان کرده است .

سپس التفات دیگری بکار برده و خطاب را متوجه پیغمبرش نموده و به وی دستور داد که کفار را به عذابی دردناک نوید دهد .

بیان التفات اولی یعنی التفاتی که در جمله فان تبتم فهو خیر لکم … ، در ذیل جمله فسیحوا فی الارض و اعراض از ورود به دین توحید گذشت .

و اما وجه التفات دوم یعنی التفاتی که در جمله و بشر الذین کفروا … ، بکار رفته این است که آیات مورد بحث پیغام هائی است که رسول خدا (صلی‏ الله‏ علیه‏ و آله‏ و سلّم‏)باید آنها را از ناحیه خدا به مشرکین برساند ، و لازمه رسالت این است که شخص رسول را مخاطب قرار بدهند ، و بدون آن صورت نمی‏بندد .

منبع اصلی: ترجمه المیزان ج : ۹صص۲۰۱-۱۹۴

تفسیر مجمع البیان :

وَاَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِه اِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْاَکْبَرِ اَنَّ اللَّهَ بَرى ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُهُ فَاِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ اِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا اَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِى اللَّهِ وَ بَشِّرِ الَّذینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ اَلیمٍ.

ترجمه

و [این پیام،] اعلامى است از سوى خدا و پیامبرش به [همه ]مردم در روز حجّ اکبر [یا روز عید قربان ] که خدا و پیامبرش از شرک گرایان بیزارند [و در برابر آنان تعهدى ندارند] با این حال اگر [از کفرگرایى و حق ستیزى خویش ] توبه نمایید، این [کار ]براى شما بهتر است، اما اگر روى بر تابید [و از پذیرش حق سرپیچى نمایید ]پس بدانید که شما نمى توانید خدا را در مانده سازید [و یا از کیفر او بگریزید]. و کسانى را که کفر ورزیده اند به عذابى دردناک نوید ده.

تفسیر

وَاَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِه اِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْاَکْبَرِ

این اعلامى است از خدا و پیامبرش به مردم شرک گرا در روز حج اکبر… این فراز در حقیقت فرمان خداست که به شرک گرایان و آنانى که با شما پیمان دارند، بیزارى خدا و پیامبر و پایان مدت مقرر پیمان ها را با آنان اعلان کنید…

پاره اى بر آنند که منظور از واژه «الناس» همه مردم است؛ چرا که توحید گرا و شرک گرا در این پیام مورد خطابند و همه باید آگاه گردند.

«حجّ اکبر» چه روزى است؟ در مورد روز «حج اکبر» دید گاه ها متفاوت است:

۱ – به باور گروهى از جمله «عمر»، «عطاء»، «طاووس»، «مجاهد» و… روز «حج اکبر» روز عرفه است.

این دیدگاه از پیامبر و امیر مؤمنان نیز روایت شده است.

«عطا» در این مورد مى گوید: «حج اکبر» آن است که در آن، در عرفات توقّف گردد، و «حجّ اصغر» آن است که وقوف در عرفات در آن نباشد و آن «عمره» است.

۲ – امّا به باور گروهى دیگر، از جمله «ابن عباس»، «سعید بن جبیر»، «ابن زید»، «مجاهد» و… «حج اکبر» روز عید قربان است.

این دیدگاه از پیامبر گرامى، امیرمؤمنان و حضرت صادق علیه السلام نیز روایت شده است.

«حسن» در این مورد مى گوید: بدان دلیل آن روز را در آن سال «حج اکبر» عنوان دادند که توحیدگرایان و شرک گرایان همه باهم در مراسم حجّ آن سال شرکت جستند و پس از آن دیگر به شرک گرایان اجازه انجام حجّ داده نشد.

۳ – و ازدیدگاه برخى چون «سفیان» و«مجاهد» منظور از «حج اکبر» همه روزهاى برگزارى مراسم حج است چنانکه به همه روزهاى جنگ جمل یا صفّین یا نهروان، روز جمل و صفین گفته مى شود و اختصاص به روز معینى ندارد.

اَنَّ اللَّهَ بَرى ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ

که خدا از شرک گرایان و از عهد و پیمان با آنان بیزار است.

وَ رَسُولُهُ

و پیامبر او نیز از شرک گرایان و از عهدو پیمان با آنان بیزار است.

به باور مفسّران منظور از بیزارى خدا و پیامبر در آیه نخست، اعلان بى اساس بودن پیمان با آنان است، و منظور از بیزارى دوّم که در این آیه آمده است، گسستن روابط دوستانه با آنها است، و با این بیان در دو آیه تکرارى نیست.

فَاِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ

پس اگر شما شرک گرایان در این دوران چهار ماه که مهلت داده شده اید روى توبه به بارگاه خدا آوردید و از شرک به توحید و از ستم و تجاوز به عدالت و تقوا و از تاریک اندیشى و خشونت به قانون گرایى و زندگى مسالمت آمیز و خردمندانه و بشر دوستانه بازگشتید، این کار براى شما بهتر است؛ چرا که بدین وسیله از رسوایى دنیا و آخرت رهایى خواهید یافت.

وَ اِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا اَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِى اللَّهِ

و اگر از حق روى برگردانید و برکفر و بیداد خویش پاى فشارید، بدانید که شما نمى توانید خدا را به ستوه آورده و یا از عذاب و کیفر او بگریزید و خویشتن را در این جهان و جهان دیگر از عذاب دردناک او رهاسازید.