محمد بن على بن موسى الرضا(علیهم‌السّلام) امام جواد(علیه‌السّلام) نهمین پیشواى شیعیان امامى مذهب و از برگزیدگان خدا براى هدایت امّت آخرین رسول الهی مى‏‌باشد. مادر ایشان «سبیکه» نام داشت که از خاندان ماریه قبطیه، همسر پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به شمار می‌رود. در برخی از منابع نام مادر ایشان خیزران و ریحانه نیز آمده است.[۱]
دهم رجب و البته نیمه رمضان را زمان تولّد حضرت دانسته‌اند که البته این اتفاق بدون تردید در سال 195 هجرى بوده است.[2]
مطابق اکثر گزارشات، شهادت آن حضرت، در آخر ذیقعده سال 220 هجرى است. ایشان در سال ۲۲۰(ه‍.ق) توسط معتصم خلیفه عباسی در سن ۲۵ سالگی در بغداد به شهادت رسید و در کنار جدش امام کاظم(علیه‌السّلام) در شهر کاظمین به خاک سپرده شد.[3]

مشهورترین لقب امام نهم، «جواد» است و القاب دیگرى همچون: «زكى» ، «مرتضى» ، «قانع» ، «رضیم» ، «مختار» ، «متوكل» و «منتجب» نیز براى آن حضرت برشمرده‏‌اند. كنیه‏‌اش «ابو جعفر» است كه معمولا در روایات تاریخى «ابو جعفر ثانى» ذكر مى‏‌شود تا با «ابو جعفر اول» یعنى امام باقر(علیه‌السلام) اشتباه نشود. عمر آن حضرت 25 سال بوده و پس از شهادت پدر بزرگوارش در سال 203 تا 220 امامت شیعه را بر عهده داشته است. [4]

مواضع امام جواد(علیه‌السّلام)در برابر انحرافات اجتماعی:
به نظر بسیاری از مورخان با حضور نهضت ترجمه و اوج‌گیری تمدّن اسلامی در قرن دوّم که از زمان منصور عباسی آغاز شده بود، در زمان مأمون عباسی به اوج خود رسید. به طبع این امر انحرافات نیز در جامعه رشد می‌کرد. انحرافات، موضع‌گیری‌ها و شبهه افكنی‌های فرقه‌هایی چون زیدیه، واقفیه، غلات و مجسمه، امام را بر آن داشت تا در حوزه فرهنگ در برابر آنان موضعی شفاف اتخاذ كند. امام جواد(علیه‌السّلام) در برابر فرقه‏‌هایى كه در دوران آن حضرت وجود داشتند، برای شیعیان اعلام موضع فرموده و حقایق آنها را روشن می‌ساختند.

1. یكى از این فرقه‏‌ها اهل حدیث بودند كه مجسّمه گفته می‌شدند چرا که خدا را دارای جسم مى‏‌پنداشتند. برداشت‌های غلط آنان از آیاتی چون «یدالله فوق ایدیهم» و «ان الله علی العرش استوی» باعث شد که خداوند را دارای جسم بدانند، لذا حضرت در مقابل آن‌ها فرمودند: «شیعیان نباید پشت سر كسی كه خدا را جسم می‌پندارد نماز بخوانند و به او زكات بدهند»[5] و با این شیوه از تفکر آنان اعلام برائت کردند.

2. از گروه‌های دیگر عصر امام «زیدیه» است که از شیعه دوازده امامی منشعب شده بود. دشمنى زیدیه با امامیه و طعن آن‌ها بر امامان(علیهم‌السّلام) سبب موضع‏‌گیرى تند ائمه اطهار(علیهم‌السلام) در برابر آن‌ها شد؛ امام جواد(علیه‌السّلام) در موضع‌گیری خود، در برابر فرقه زیدیه كه امامت را پس از امام زین‌العابدین(علیه‌السّلام) از آن زید فرزند امام زین‌العابدین(علیه‌السّلام) می‌پنداشتند، آنان را در ردیف ناصبی‌ها خواندند.[6]

3. همچنین امام در مقابله با فرقه «واقفیه» كه قائل به غیبت امام موسی كاظم(علیه‌السّلام) بوده و بدین بهانه وجوهات بسیاری را مصادره كرده بودند، در بیانی فرمودند: «شیعیان نباید پشت سر آن‌ها نماز بخوانند».[7]

4. غلات نیز به سبب آن كه در بدنام كردن شیعه سهم بسزایى داشتند، مورد تنفر امامان معصوم(علیهم‌السّلام) بودند. خطر این‌ها براى شیعیان بسیار جدّى بود؛ زیرا آن‌ها به نام امامان(علیهم‌السّلام) روایاتى را جعل كرده و بدین وسیله شیعیان را كه پیرو ائمه اطهار(علیهم‌السّلام) بودند به انحراف ‏مى‏‌كشاندند. حضرت در برابر غلات زمان خویش به رهبری «ابوالخطاب» كه امیرالمومنین(علیه‌السّلام) را تا مرز الوهیت و ربوبیت بالا برده بودند، فرمود: «لعنت خدا بر ابوالخطاب و اصحاب او و كسانی كه درباره لعن او توقف كرده یا تردید كنند». [8]
هم‌چنین امام جواد(علیه‌السلام) در روایتى به اسحاق انبارى فرمودند: «دو تن از غلات به نام‌هاى «ابو المهرى» و «ابن ابى الزرقا» خود را سخن‌گویان امامان(علیهم‌السّلام) قلمداد مى‏‌كنند؛ آن‌ها باید نابود و تخطئه شوند». اسحاق در صدد اجراى دستور امام بود، ولى آن دو از دستور امام مطلع شده و خود را از دید اسحاق مخفى كردند. دلیل این تصمیم امام، نقش بسیار حساس آنان در منحرف ساختن شیعیان ذكر شده است.[9]

4. فرقه كلامی معتزله كه پس از به قدرت رسیدن عباسیان در مناظرات کلامی حضور جدّی  داشته و در سده نخست خلافت عباسی به اوج خود رسید، یكی دیگر از جریان‌های فكری و كلامی عصر امام جواد(علیه‌السّلام) است. موضع‌گیری و مناظرات حضرت امام جواد(علیه‌السّلام) در این برهه و در مقابل این جریان كلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، تا آن‌جا كه مناظرات حضرت جواد(علیه‌السلام) با «یحیی بن اكثم» از بزرگ‌ترین فقهای این دوره را می‌توان رویارویی تفكر تشیع با منادیان معتزله كه همواره پیروزی با امام جواد(علیه‌السّلام)بوده است، دانست.
عباسیان از او خواستند تا سؤالات دشوار و پیچیده‏‌اى را براى مناظره آماده كند و به او قول دادند در صورتى كه امام جواد(علیه‌السّلام) را در جریان مناظره شکست دهد، اموال و اشیاء نفیسى به وى خواهند داد. سپس، روزى را براى این كار تعیین كردند و در آن روز همه عباسیان و امام جواد(علیه‌السلام) و یحیى بن اكثم، و حتى شخص مأمون در مجلس حضور داشتند؛ اما این رویارویی که شرح آن مفصل است به پیروزی امام ختم گردید.

................................................................................

جهت مطالعه بیشتر به کتب زیر مراجعه فرمایید:
۲. زندگانی سیاسی امام جواد(ع)/ سید جعفر مرتضی عاملی، مترجم: سید محمد حسینی.

پی‌نوشت
[1]. اصول کافی، ج۱، ص۳۱۵و۴۹۲؛ بحار الانوار، ج۵۰، ص۱.
[2]. همان و دلائل الامامه، ص۳۸۳.
[3]. مناقب آل ابی طالب،ج ۴،ص ۳۷۹؛ بحار الانوار، ج۵۰،ص ۱۲؛ الكافى، ج 1، ص 497؛ التهذیب، ج 6، ص 90؛ فرق الشیعة نوبختی، ص 100.
[4]. همان.
[5]. تهذیب،ج3،ص283.
[6]. رجال كشی، ص 319 ؛ مسند الامام جواد (علیه‌السّلام)، ص 150.
[7]. همان.
[8]. همان، ص 444.
[9]. همان.