ندای وحی

حجت الاسلام، محمد رضا بهتاش، استاد حوزه و دانشگاه و دانشجوی دکتری فلسفه در دانشگاه اصفهان است. وی علاوه بر تدریس و تحصیل در دانشگاه، همواره سعی کرده در ماه مبارک رمضان و با شروع ایام تبلیغ، به نشر و گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام بپردازد. گفت وگویی که در ادامه می آید، حاصل چند ساعت گفت وگو با وی درباره تبلیغ در ماه رمضان و جنبه های مختلف روزه داری است.

پرسمان: آقای بهتاش! با تشکر به خاطر قبول زحمت، برای ورود به ماه مبارک رمضان امسال، بر روی چه مسئله ای باید بیشتر توجه کنیم؟

من فکر می کنم مهم ترین مسئله ای که باید در مورد ماه رمضان به آن توجه کنیم، مسئلة قدر دانستن ماه رمضان است و لازمه این مطلب، دانستنِ قدرِ ماه رمضان است؛ یعنی برای این که در عمل، قدرِ ماه رمضان را بدانیم، باید به قدر و منزلت و عظمت و شأن ماه رمضان، شناخت پیدا کنیم؛ البته این مسئله، اختصاصی به ماه رمضان ندارد؛ بلکه هر چیزی که ما قدر آن را ندانیم، نمی توانیم درست از آن استفاده کنیم؛ مثلاً اگر ما قدر و اهمیت عمر، جوانی، فرصت ها، سلامتی، امنیت، فراغت، دارایی، علم و... را ندانیم، نمی توانیم درست از آنها استفاده کنیم. در روایت آمده که پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: قدر پنج چیز را بدان، قبل از این که آنها را از دست بدهی؛ قدر عمر و حیات را قبل از مردن، جوانی را قبل از پیری، سلامتی را قبل از مرض، غنا و دارایی را قبل از فقر و فراغت و فرصت را قبل از اشتغال و تراکم کارها. در مورد ماه رمضان هم همین طور است. در صورتی ما می توانیم آن طور که بایسته و شایسته است، از ماه رمضان استفاده کنیم که قدر و اهمیت ماه رمضان را بدانیم. در روایتی آمده است که اگر مردم اهمیت ماه رمضان و فضیلت آن را می دانستند، آرزو می کردند که همیشه ماه رمضان می بود. امام سجاد علیه السلام در دعای ورود به ماه رمضان به خدا این گونه عرض می کند: «خدایا! معرفت نسبت به فضیلت ماه رمضان و نیز توفیق حفظ جلالت و حرمت ماه رمضان را به من الهام بفرما». از این سخن امام علیه السلام معلوم می شود که مسئله شناخت و معرفت به قدر و عظمت و حرمت ماه رمضان آن قدر مهم است که امام آن را از خداوند طلب می کند؛ اما سؤال مهم این است که ما چگونه می توانیم به قدر و فضیلت و عظمت ماه رمضان معرفت پیدا کنیم؟ جواب این است که بهترین منابع برای این موضوع، قرآن و روایات و سیره پیامبر و اهل بیت او سلام الله علیهم می باشند. امام سجاد علیه السلام در رسالة حقوق خود در مورد روزه ماه رمضان و حق آن می فرماید: «حقّ روزه این است که بدانی خدا آن را پرده ای قرار داده بر روی زبان و گوش و چشم و شکم و شهوت تو؛ تا به وسیله آن، تو را از آتش جهنم حفظ کند؛ پس اگر عمداً آن را ترک کنی، این پرده الهی را پاره کرده ای».

در این عبارت، امام سجاد علیه السلام می فرماید: روزه ماه رمضان، یک پرده و مانعی است میان انسان و عذاب الهی که تا وقتی این پرده و مانع باشد، انسان، مشمول رحمت و لطف خداوند است؛ اما اگر مسلمانی عمداً و بدون داشتن عُذر موجَّه( مانند مسافرت، بیماری، کهولت سنّ، عدم توانایی نسبت به گرسنگی و تشنگی) نسبت به این واجب الهی بی تفاوت باشد و نسبت به آن کوتاهی کند، از رحمت خداوند، دور خواهد بود و اگر بدون توبه از دنیا برود، در معرض عذاب الهی قرار می گیرد.

پرسمان: شما مهم ترین ویژگی ماه رمضان را چه می دانید؟

من فکر می کنم که مهم ترین ویژگی ماه رمضان و روزه در این ماه، مسئله تغییر و تحوّل و دگرگونی در انسان است.

بنده هر وقت ماه رمضان شروع می شود، به یاد این شعر سعدی می افتم که می گوید:

از در درآمدی و من از خود به در شدم

گویی کز این جهان به جهان دگر شدم

گوشم به در تا که خبر می دهد زدوست

صاحب خبر بیامد و من بی خبر شدم

واقعاً وقتی ماه رمضان شروع می شود، انسان یک تحول و دگرگونی را در ساحت های مختلف فردی، خانوادگی واجتماعی مشاهده می کند و ویژگی انسان، همین تحول و دگرگونی و کمال طلبی است؛ به طوری که در روایت آمده است که کسی که دو روز او مانند هم باشد، یعنی در آن دو روز، هیچ تغییر مثبت علمی و عملی پیدا نکند، مسلمان مورد تأیید دین اسلام نیست.

بنابراین، باید در ماه رمضان، از این فرصت استفاده کنیم و این تحول و دگرگونی و کمال طلبی را هر چه بیشتر و بهتر، در خودمان متحقق کنیم. این تحول و کمال طلبی باید در ساحت ها و عرصه های مختلف انجام شود و به طور خلاصه می توان گفت که ما باید در این ماه، در سه ساحت اندیشه و انگیزه و انگیخته، در خودمان تحول و دگرگونی مثبت ایجاد کنیم. در ساحت اندیشه، باید افکار، عقاید، اندیشه ها و تعصّبات باطل و غلط و پوچ را از ذهنمان خارج کرده، عقاید و اندیشه های درست و صحیح و مثبت را جایگزین آنها کنیم. در ساحت انگیزه ها، باید گرایش ها و حبّ و بغض های باطل و شیطانی و غیرالهی را از دل ها و قلب هایمان بیرون بریزیم و به جای آنها، تخم مهر و محبت و عشق به خدا و بندگان خوب خدا را در دل بکاریم و در بخش انگیخته (عمل) هم باید رفتار و کردار و گفتارهای بد و زشت را از خودمان دور کنیم و خودمان را با کارها و رفتارها و سخنان زیبا، زینت دهیم.

پرسمان: چگونه می توانیم برای درک بهتر ماه رمضان، خودمان را آماده کنیم؟

انجام هر کار مهمّی، نیاز به آمادگی و استعداد دارد و هر قدر یک کاری مهم تر باشد، نیاز به آمادگی و استعداد و مهیا شدن بیشتری دارد و برای همین است که در قرآن و روایات معصومین نسبت به بعضی کارهای مهم، توصیه به آماده شدن برای آن کارها شده است؛ مثلاً قرآن می فرماید: برای دفاع و مقابله با دشمن، آماده باشید و قوا و نیروهای خود را آماده کنید. این دستور، به معنای ترغیب اسلام به جنگ و نزاع و تنش نیست؛ بلکه توجه دادن به این نکته است که دفاع کردن در برابر دشمن، نیاز به آمادگی دارد و امت اسلام، باید همیشه خود را آماده نگه دارند. همچنین در روایات آمده است که برای مرگ، آماده باشید؛ زیرا مرگ، مرحلة مهمّ و خطیری در زندگی انسان است. همچنین برای کارهای مهمی مانند ظهور امام زمان(عج)، نماز، ازدواج، انجام مناسک حجّ،. .. نیاز به آمادگی و مهیا شدن است. در مورد ماه رمضان هم همین طور است؛ اما این که چگونه باید استعداد و آمادگی برای ماه رمضان و روزه آن را پیدا کنیم، بر اساس اصطلاحات حکما و عرفا و سالکین الی الله، باید سه مرحله را در این زمینه طی کنیم: مرحله اول، باید خودمان را با عمل به دستورات دین، یعنی انجام واجبات و ترک محرّمات و گناهان، زینت کنیم. مرحله دوم، این است که قلب و باطن خود را از رذایل و زشتی های اخلاقی، مانند حسد، کینه، تکبّر، سوء ظنّ و بدبینی، بدخواهی و بی رحمی نسبت به دیگران، خالی کنیم و مرحله سوم، این که فضایل و زیبایی های اخلاقی و انسانی، مانند ایثار، گذشت، بخشش، عیب پوشی، فداکاری، عفّت، حیا، غیرت، انسان دوستی و مهربانی را جایگزین صفات ناپسند کنیم.

پرسمان: بهترین زمان برای عبادت در ماه مبارک رمضان، چه زمانی است؟

در ماه رمضان، همه لحظات دارای ارزش و برکتند؛ اما بر اساس آن چه از آیات و روایات استفاده می شود، دو وقت و زمان در این ماه از لحظات دیگر دارای ارزش و اهمیت بیشتری هستند؛ وقت افطار و سحر. در مورد وقت افطار، معلوم است که اهمیتش در این است که لحظه پایانی یک روز روزه گرفتن است؛ یعنی ساعت ها روزه داری، تشنگی، گرسنگی، همراه با انجام واجبات الهی، مانند نماز و نیز کنترل شهوت و غضب و ترک گناهان مربوط به زبان، چشم، گوش و. .. است و بعد از ساعت ها اطاعت و بندگی خدا، انسان می خواهد روزه خود را افطار کند. این لحظه، لحظه بسیار مهمی است که یقیناً از ساعات و لحظات استجابت دعا هم هست؛ اما وقت دیگر، همان سحر است که در همه ماه های سال دارای اهمیت و برکت است؛ اما در ماه رمضان، اهمیت و برکت بیشتری دارد؛ البته باید توجه شود که سحرهای ماه رمضان، فقط به بیدار شدن و سحری خوردن سپری نشود (اگرچه خود همین هم ارزش و ثواب خاص خود را دارد)؛ بلکه باید از سحرهای ماه رمضان برای به پاداشتن نماز شب و نیز خواندن دعای سحری که وارد شده، استفاده کرد. آیت الله حسن زاده آملی می فرمودند که علّامه طباطبائی در مورد دعای سحر ماه رمضان می فرمود: «از دعای سحر غافل نباشید که سراسر دعا، بهاء و علم و نور و مشیـت و جمال و جلال خداست و هیچ صحبت از ترس جهنم و شوق بهشت نیست» و این نشان دهنده عظمت ماه رمضان و سحر این ماه است که ظرف زمانی قرار می گیرد برای این دعا و مضامین بلند آن.

پرسمان: مهم ترین شب ماه مبارک رمضان، شب قدر است؛ چه توصیه ویژه ای برای برگزاری مراسم شب قدر امسال دارید؟

همان طور که در مورد اصل ماه رمضان گفتم، در مورد شب قدر هم می گویم که باید قدردان شب قدر باشیم و این مستلزم آن است که قدرِ شب قدر را بدانیم؛ یعنی برای این که در عمل، قدردان شب قدر باشیم؛ باید در علم، قدرِ شب قدر را بدانیم. معرفت به شب قدر را باید از آیات سوره قدر و دُخان در قرآن بفهمیم که خداوند متعال در این آیات می فرماید: شب قدر از هزار ماه بهتر است و در این شب ملائکه خداوند، بر زمین فرود می آیند و این که این شب تا صبح، سلام است و در این شب، کارها و امور حکیمانه الهی، تعیین می شوند. در کنار این مطالب، باید به نکته بسیار مهم شب قدر توجه کنیم که شب قدر با مسئله امام و امامت و هدایت، ارتباط دارد. شب قدر با وجود امام معصوم شکل می گیرد که در زمان ما، امام زمان، حضرت حجه بن الحسن العسکری، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. نقطه ربط میان این دو مسئله هم قرآن است؛ زیرا نزول قرآن که در شب قدر انجام گرفت، باید در ظرف مناسبی قرار گیرد و آن، چیزی جز قلب مبارک امام معصوم نیست. بنابراین، شب قدر واقعی در مورد امام، محقق می شود و جایی است که امام معصوم قرار دارد؛ اما این طور نیست که بقیه مردم از برکات آن محروم باشند؛ بلکه خداوند متعال این برکات را برای همه کسانی که به نحوی شب قدر را اِحیا بدارند، قرار داده است. بنابراین، کار اصلی در شب قدر - در کنار قرآن به سر گرفتن، نماز خواندن، روضه شنیدن و گریه کردن، توبه کردن، تفکر کردن، مطالعه کردن، صله رحم و کمک به انسان های گرفتار و تهی دست، خواندن قرآن و دعا و زیارت - باید این باشد که معرفت خودمان را نسبت به امام زمان علیه السلام بیشتر کنیم و در شب قدر، بیشتر به یاد آن حضرت باشیم و بیشتر در مورد آن حضرت فکر کنیم و برای فرج آن حضرت، دعا کنیم؛ زیرا آن حضرت فرمود: برای فرَج و ظهور من زیاد دعا کنید؛ زیرا فرَج و گشایش در کار من، فرَج و گشایش در کارهای شما هم هست.

پرسمان: در پایان اگر نکته ناگفته ای مانده، بفرمایید.

باید به این مطلب توجه داشته باشیم که ماه رمضان، یک فرصت منحصر به فردی برای سلوک و کمال علمی و عملی است و برای تحقق هر چیزی هم باید مقتضی موجود باشد و مانع مفقود باشد؛ مثلاً برای این که یک دانه در دل خاک جوانه بزند و تبدیل به یک درخت تنومند شود، باید هم عوامل رشد، مثل آب، نور، خاک خوب و... موجود باشند و هم موانع مانند آفت، سیل و...، مفقود و معدوم باشند. در ماه رمضان، همه شرایط و مقتضیات خوبی و پاکی فراهم و بسیاری از موانع خوبی و عوامل بدی، مفقود است. در این ماه، شیاطین در غل و زنجیرند؛ درهای جهنم، بسته و درهای بهشت، باز می باشند؛ نفس کشیدن انسان، تسبیح خداوند و خوابیدن او عبادت است و عمل انسان، مقبول و دعای او مستجاب است.

نکته دیگر، این است که کسی نباید در این ماه رمضان بگوید که من در ماه های دیگر بنده خوبی برای خدا نبودم؛ پس در این ماه هم نمی توانم خوب باشم. این، یک خیال شیطانی است. ماه رمضان، ماه خداست و همه انسان ها می توانند در این ماه میهمان خدا باشند و از برکات و فضایل این ماه، استفاده کنند و با توبه و استغفار و مراقبت و توجه، گناهان گذشته خود را جبران کنند.

نکته آخر این است که فرصت ماه رمضان به سرعت می گذرد؛ همان طور که عمر و جوانی هم به سرعت می گذرند. من خودم زمانی که ماه رمضان به روزهای پایانی خودش نزدیک می شود، به یاد این شعر حافظ می افتم که می گوید:

در دلم بود که بی دوست نباشم هرگز

چه توان کرد که سعی من و دل باطل بود

پس خوب است که از اول ماه رمضان این بیت شعر حافظ را زمزمه کنیم و به خودمان تذکر بدهیم که ماه رمضان، به سرعت تمام می شود و بدین گونه قدر لحظات ماه رمضان را بدانیم و به بهترین صورت، از این فرصت الهی استفاده کنیم.

سخن را با این شعر مولوی تمام کنم که می گوید:

نفحه آمد مر شما را دید و رفت

هر که را می خواست جان بخشید و رفت

نفحه دیگر رسید، آگاه باش

تا از این هم وانمانی خواجه تاش