اضلال الهی به چه معناست

در جمله (یضِلُّ بِهِ کثیراً وَ یهدی بِهِ کثیراً) میان مفسّران دو نظریه است: گروهی می گویند این جمله، نقل گفتار کافران است که در اعتراض به مثلها می گفتند: ((خدا چه منظوری از این مثلها دارد که مایه تفرقه شده، گروهی را به وسیله آن هدایت کرده، و گروهی را گمراه ساخته است؟! )).

جمعی دیگر از مفسّران احتمال داده اند که جمله مذکور سخن خدا باشد، نه نقل گفتار کافران. در این صورت معنای آیه چنین خواهد بود که خداوند در جواب آنان که می گفتند: (ماذا اءَرادَ اللّهُ بِهذا مَثَلاً)؛ ((هدف خدا از این مثلها چیست؟ )) می فرماید: ((هدف این است که گروه زیادی را هدایت و گروه دیگری را گمراه می سازد، ولی جز فاسقان گمراه نمی شوند)).

خلاصه این که خداوند به وسیله این گونه مثالها بندگانش را آزمایش می کند، و در نتیجه مؤ منان درآن تفکر واندیشه می کنند وهدایت می شوندوکافران وفاسقان چون وچرا و اعتراض می نمایند و گمراه می گردند؛ یعنی آنچه که باعث گمراهی آنان شده، کفر و فسق و لجاجت آنهاست، نه این نوع مثالها.

مثلاً: اگر کسی طلا یا نقره ای را برای آزمایش به کوره بیندازد و معلوم شود طلا یا نقره فاسد و قلاّبی بوده، به او می گویند، ((اءَفْسَدْتَ فِضَّتَک؛ نقره ات را فاسد کردی )). منظور این است که طلا و نقره ات در آزمایش، بی عیار و قلابی از کار در آمد، نه این که تو آن را فاسد کردی.

همچنین اگر شتر کسی گم شود، می گویند: ((فلانٌ اءضَلَّ ناقَتَهُ؛ فلانی شترش را گم کرد)). مراد این است که شترش گم شده است، نه این که عمدا و از روی قصد آنرا گم کرده است.

با توجه به دو مثال فوق، معنای (یضِلُّ بِهِ کثیراً) این است که چون کافران و فاسقان کفر و فسق پیشه کرده اند، خداوند هم عنایت خاصّ و دستگیری ویژه اش را از آنان بر می دارد و به حال خود رهایشان می سازد. به قول شاعر:

راه هست و چاه و دیده بینا و آفتاب

تا آدمی نگاه کند پیش پای خویش

چندین چراغ دارد و بیراهه می رود

بگذار تا بیفتد و بیند سزای خویش

مکر در استعمال عرب، مطابق مفهوم آن در بین فارسی زبانان نیست، در لغت فارسی مکر را به معنای نقشه فاسد و برنامه شیطانی تفسیر و تبیین می کنند، ولی در لغت عرب مکر به معنای چاره اندیشی استعمال شده است و تفهیم معنای منفی یا مثبت از آن با استفاده از قیود و سایر متعلقات جمله میسر می باشد، به عنوان مثال در دو آیه ذیل، مکر خیر و مکر شر، چنین آمده است.

«... وَ اللَّهُ خَیرُ الْماکرِینَ»^[1]

خداوند بهترین( برترین) مکر کنندگان است.

«اسْتِکباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکرَ السَّیئِ، وَ لا یحِیقُ الْمَکرُ السَّیئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ. ..»^[2]

فرار آنها از حقّ و از پیامبرانشان بخاطر استکبار در زمین و نیرنگ های بدشان بود، امّا این نیرنگها تنها دامن صاحبانشان را می گیرد.

البته گاهی ممکن است حال جمله حکایت از مقید نماید و ظاهراً از قیدی استفاده نشده باشد مانند:

«قَدْ مَکرَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَی اللَّهُ بُنْیانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ فَخَرَّ عَلَیهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ أَتاهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیثُ لا یشْعُرُونَ»^[3]

آنها که قبل از مشرکین بودند نیز از این توطئه ها داشتند، و خداوند سراغ اساس زندگی آنها رفت وآن را ویران ساخت و سقف از بالا بر سرشان فرو ریخت و عذاب الهی از آنجا که نمیدانستند سراغشان آمد.

طبعاً مکر در این آیه همان مکر شر و نقشه شیطانی است که از سوی مشرکان و انصار آنها اعمال می شد. آنان آیات الهی را همواره تکذیب می کردند و آن را افسانه می خواندند.

بنابراین مکری که در مورد خداوند استعمال شده است به معنای چاره اندیشی و ایجاد سدّ در برابر مکر شیاطین و وسوسه گران است. چنانچه خداوند در مورد کسانی که تصمیم گرفتند حضرت صالح علیه السلام را به قتل برسانند و سپس اعلام کنند ما از قتل او بی خبریم، خود را صاحب مکر معرفی می فرماید.

«وَ مَکرُوا مَکراً وَ مَکرْنا مَکراً وَ هُمْ لا یشْعُرُونَ»^[4]

آنها نقشه مهمی کشیدند و ما هم چاره اندیشی خوبی کردیم در حالیکه آنان را درکی نیست.

پی نوشت ها

ملّت حضرت موسی از ذرّیۀافرادی بودند که با حضرت نوح در کشتی بودند و خداوند به ارادۀقاهرۀخود، آنان را از توفان بنیان کن نجات داد که در آن، اشارۀضمنی به این است که مشرکان و آنان که به حضرت نوح- پس از نهصد و پنجاه سال ماندن در بین آن ها- ایمان نیاوردند، بر اثر شرک و عصیان خود، نابود شدند و افرادی که توانستند پس از غرق شدگان، به زندگی خود ادامه دهند، کسانی بودند که به حضرت نوح ایمان آوردند و نتیجۀایمان آن دسته به آیات خدا، نجاتشان از توفان و ثمرۀطغیان و استکبار دستۀدیگر، غرق شدنشان در آب شد.

پس از آن به شکرگزاری حضرت نوح اشاره می نماید که دربرابر نعمت های بی شمار پروردگار شاکر بوده، رضای ایزد را منظور می داشت. «. . . إنَّه کانَ عَبْدًا شَکورًا. »[1]

قرآن کریم موضوعی را تذکر داده است که مفهومش شامل حال تمام افراد بشر می شود؛ هر چند ملفوظ و منطوق آن بنی اسرائیل اند و آن این که: گرفتاری بنی اسرائیل به مکر دشمنان و مصائبی که برای آنان رخ داد بر اثر انجام ندادن اوامر الهی و خودداری نکردن از محرّمات بود. باید دانست هر ملّتی راه عناد و طغیان را در پیش گیرد، در همین دنیای فانی هم، خوار و ذلیل می شود و مجبور است به ذلّت تن دهد البته اولیای خدا [که در میان آن ملت ها می زیستند] این گونه نبودند و هیچ گاه زندگی آنان با ذلت توأم نشد؛ می فرماید:

«وَقَضَینا إِلی بَنِی إسرءِیلَ فِی الکتب لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتینِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کبیرًا»[1]

منظور از این که «حکم کردیم یا مقدّر نمودیم»، نه این است که جنبۀاجباری در کار باشد؛ بلکه از نظر احاطۀعلم خداوند به عالم هستی و حوادث آن است. [2] او عالم است بر این که افراد بشر به اختیار خودشان چه راهی را در پیش می گیرند و خود را سعید و یا شقی می نمایند؛ از این جهت می فرماید: «ما پیش بینی کردیم. »[3]

پی نوشت

[1] سوره مبارکه اسراء، آیه 4

با مراجعه به تاریخ، وضع زندگی بنی اسرائیل را می توانیم به چهار دورۀمتمایز از هم تقسیم کنیم:

دورۀ نخست:

دورۀقبل از ورود به مصر و بعد از رحلت حضرت ابراهیم علیه السلام است، که حضرت یعقوب را باید بنیانگذار بنی اسرائیل محسوب داشت. در این زمان، بنی اسرائیل در اراضی فلسطین زندگی می کردند تا این که نسبت به برادر خود، حضرت یوسف حسادت ورزیدند و او را به چاه افکندند. رهایی حضرت یوسف از چاه و رفتن او به مصر از وقایع این دوره است.

دورۀ دوم:

دوره ای است که با استقرار حضرت یوسف در مصر شروع می شود؛ زمانی که بنی اسرائیل به مصر مهاجرت کردند. آنان در این دوره در رفاه و آسایش بودند؛ از لحاظ معتقدات هم به خدای یگانه متّکی بودند؛ همان گونه که فرعونِ معاصر با حضرت یوسف به او ایمان آورد و دین توحید را پذیرفت.

دورۀ سوم:

از ویژگی های این دوره، تغییر وضع سابق و مراجعت به خوی ناسپاسی و شرک است.

زمان حضرت موسی و فرعون، مصادف با این دوره است که اساس توحید در بین مردم متزلزل شد و بنی اسرائیل، ذلیل فرعونیان شدند؛ به مفاد آیۀشریفۀ«یذبّحون أبناءکم و یستحیون نساءکم»، فرعونیان فرزندانشان را می کشتند و زن های شان را زنده می گذاردند و بدترین شکنجه ها را به آنان روا می داشتند.

دورۀ چهارم:

این دوره با ظهور حضرت موسی و نجات بنی اسرائیل از ظلم فرعون و گذر آنان از دریا و غرق شدن فرعونیان در دریا شروع می شود.

پس از این که بنی اسرائیل از دریای احمر گذر کردند، سرزمین فلسطین را مأوای خود قرار دادند و آن را که به دست عمالقه [1] بود، باز پس گرفتند و در زمان حضرت داود و سلیمان به اوج عظمت خود رسیدند؛ امّا پس از مرگ حضرت سلیمان نبی بین آنان دودستگی و اختلاف ایجاد شد و نتیجۀآن، مهاجرت عدّه ای به اطراف آن سرزمین شد.

آنان قبل از مهاجرت، زندگی ساده ای داشتند که با گوسفندان سپری می شد؛ با مهاجرتشان، طی طریق نمودند تا به بین النّهرین رسیدند. حکومت بین النّهرین در آن زمان با «کلدانیان» بود که دارای تمدّن بودند.

آثار تمدّن پنج هزار سالۀآنان در موزۀبغداد موجود است. مرکز حکومت کلدانیان، «بابل» و مذهب آنان «بت پرستی» بود.

بنی اسرائیل با نزول خود در خطّۀحکومت کلدانیان و رؤیت زرق و برق دنیا و زخارف بی ارزش و بی بند و باری افراد آن سامان، به فکر افتادند که به شیوۀآنان درآیند و به زعم باطل خود، دین و ایمان را مانع از رسیدن به هدف پستی که منظورشان بود، به حساب آوردند.

با رها کردنِ عقاید توحیدی و پذیرش بت پرستی، وسایل ذلّت و مسکنت خود را فراهم کردند. در این وقت بود که هر اندازه علمای بنی اسرائیل آنان را موعظه کردند، مؤثّر نیفتاد و مقدّمات نزول بلا بر آن ها آماده شد؛ تا آن که «بخت النصر» با لشگرش بر آن ها شورش کرد؛ سپاهیان او «مسجدالاقصی» را گرفتند و ویران کردند؛ تورات را سوزاندند؛ عده ای را کشتند و دسته ای را اسیر کردند. بنی اسرائیل به این ذلّت و مسکنت مبتلا بودند تا «کورش کبیر»[2] روی کار آمد و بابلیان، مقهور او شدند و در نتیجه، بنی اسرائیل نجات یافتند.

مدّتی وضع به این منوال بود و در این مدّت به راه توحید گرویدند؛ امّا پس از زمانی، دوباره خوی شیطانی را شیوۀخود قرار دادند و مقدّمات نزول بلایی دیگر را بر خود هموار ساختند تا امپراتور روم به نام «اسبیانوس» بر آنان حمله ور شد و آن ها را مقهور خود ساخت؛ [3] و «بیت المقدّس» را ویران نمود و بنی اسرائیل را به اسارت گرفت و حکومت آنان را نابود ساخت و دفعۀدومِ ذلّت و خواری آنان آغاز شد و عوامل تحریف تورات و قتل انبیا و دادن نسبت های ناروا به موازین مذهبی از سوی بنی اسرائیل، همزمان با پای بند شدنشان به هوا و هوس، شروع شد تا مُهر ذلّت و مسکنت را بر پیشانی خود حک کنند.

«ضُرِبَتْ عَلَیهمُ الذِّلَّةُ أَینَ ما ثُقِفُواْ»[4]

و آنچه را قرآن مجید مبین آن است که دو دفعه در زمین ایجاد تباهی می کنند، همان است که به طور خلاصه بیان شد. [5]

پی نوشت