نگاهی به آثار تربیتی و اجتماعی روزه

مقدمه:
تنها راه کمال و ترقی انسان، ارتباط و پیوند معنوی با ذات اقدس الهی است و از این رهگذر است که انسان می تواند اوج قله کمال انسانی را فتح کند و به صفات و خصلتهای انسانی آراسته گردد و به مقام قرب الهی راه جوید.
عبادات از جمله روزه، از آن جهت که موجب ارتباط مستقیم انسان با خداوند است، در میان احکام دینی جایگاه ویژه ای داشته و بیشترین تأثیر در کمال انسانی را دارا می باشد. عبادت، مناسب ترین پاسخ به متعالی ترین نیاز روح انسانی است. کسی که خدا را عبادت کند، در حقیقت روح انسانی خود را احترام کرده است.
روزه از ارکان دین اسلام است و دارای اثرات فراوان نیز می باشد که در این نوشته به بعضی از آنها به اختصار اشاره می شود.

جایگاه و منزلت روزه
یکی از عبادتهای بسیار بزرگی که در تزکیه و تهذیب نفس و خودسازی آثار فراوانی دارد، «روزه» است. رسول خدا(ص) فرمود: «خداوند متعال می فرماید: تمام اعمال نیک بندگان ده برابر تا هفتصد برابر ثواب داده می شود، مگر روزه که مخصوص من می باشد و من پاداش آن را خواهم داد. پس ثواب روزه را فقط خدا می داند.» (وسائل الشیعه، ج 7،ص 295)
امام علی(ع) از پیامبر(ص) پرسید: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: روزه روی شیطان را سیاه می کند و انفاق در راه خدا پشت او را می شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح دنباله او و استغفار رگ قلب او را می برد. (تفسیر نمونه، ج 1 ، ص 630-629)
وقتی ماه رمضان داخل می شد، امام صادق(ع) به فرزندانش سفارش می کرد و می فرمود: در عبادت کوشش کنید، زیرا در این ماه ارزاق مردم تقسیم می شود و اجلها به ثبت می رسد، در ماه رمضان شبی است که عمل در آن شب از عبادت هزار ماه افضل می باشد. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 221)
در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که ایشان فرمودند: «خواب روزه دار عبادت و سکوتش تسبیح و عملش مقبول و دعایش مستجاب است.» (وسائل الشیعه ص 294)
روزه عامل مهم و مؤثری برای پرورش تقوا و پرهیزگاری در تمام زمینه هاست. پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: «روزه سپری است برای حفظ از آتش دوزخ» (وسائل الشیعه، ج7، ص 289)
حضرت علی(ع) در نهج البلاغه هنگامی که فلسفه عبادت را بیان می کند، به روزه که می رسد می فرماید: «خداوند روزه را از این جهت تشریع نموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد.» (نهج البلاغه، حکمت 252)

آثار معنوی و تربیتی روزه ایجاد صبر و تقویت اراده و همت
خداوند در سوره بقره آیه 45 می فرماید: «از روزه و نماز استعانت بجویید» ماه رمضان و روزه داری برای تربیت اراده انسان و پرورش شکیبایی است چرا که به فرموده حضرت پیامبر(ص) ماه رمضان ماه صبر است و ثواب صبر بهشت خداست. برنامه های رمضان، عالی ترین راه بالندگی اراده است. روزه، بهترین برنامه مناسب با روحیه انسان را داراست که اگر از آن استفاده بهینه شود، تأثیر اعمال آن حتی در دنیا آن قدر زیاد است که نمی توان آن را ارزیابی کرد. روزه یک ورزش روحانی است که موجب تقویت اراده و ایمان می شود و پایمردی و استقامت و روح گذشت و فداکاری را در انسان زنده می سازد و او را تا مرحله ایثار و گذشت از مال و جان و چشم پوشی از همه لذایذ و دلبستگی های زندگی وا می دارد.

پالایش گناه
دوری از گناه، روح را تلطیف نموده و توفیق همیشگی بندگی را فراهم می نماید. در اسلام، تزکیه و تهذیب نفس اهمیت ویژه ای دارد، به گونه ای که تلاش برای پالایش درون و صاف و خالص کردن اعمال و حرکات «جهاد اکبر» نام گرفته است. فلسفه مهم و بزرگ روزه این است که انسان درون خویش را بپروراند و از معاصی و گناه و خواهشهای نفسانی رهایی یابد تا بتواند در جامعه تأثیر بگذارد، گوهر گرانبهای تقوا به سهولت به دست نمی آید، بلکه مراقبت و مجاهده نفسانی می طلبد و آدمی باید تمام حرکات و سکنات خویش را کنترل کند و تحت نظارت درآورد. حضرت علی (ع) روزه نفس را بهترین روزه معرفی می کند و بدین وسیله همه روزه داران را به دقت و مراقبت کافی در اجتناب از معاصی و گناهان و رعایت اصول و ضوابط اخلاقی به هنگام روزه داری ترغیب می نماید.

تفکر و یاد خدا بودن
انسان روزه دار با ندای خدا که فرمود: «ای ایمان آورندگان روزه بر شما نوشته شده است» همیشه به یاد خداست و مشکلات روزه داری را به راحتی تحمل می کند، ماه رمضان فرصت خوبی جهت خلوت با خویشتن، اندیشه، تفکر و تدبر در آیات الهی است. بنابراین، فرصتی است برای به کار بستن نیروی تعقل و اندیشه جهت بنای یک جامعه علمی و دینی در عصری که عرصه برای کارزار علمی فراهم است.

یاد قیامت بودن
پیامبر (ص) فرمودند: «با تشنگی و گرسنگی ماه رمضان به یاد تشنگی و گرسنگی قیامت باشید.»

حیا و عفت
رمضان، تمرین خودداری از معاصی و بالا رفتن حیا و شرم بنده است. بی حیایی مساوی است با عمل به خواسته های نفس و روزه ضریب حیاء را بالا می برد و میزان مفاسد را کم و عفت عمومی را ضمانت می کند.

پاکی پندار
پندار همراه با ملاک عقل و شرع، نه براساس رؤیا و خیال پردازیهای غلط و سوء ظن، از آثار معنوی روزه داری است.

اعتماد به نفس
اعتماد به نفس و پذیرش مقابله با سختیهای جسمی و روحی، از دیگر آثار روزه است.

تثبیت خلوص
حضرت فاطمه زهرا(س) فرمودند: «والصوم تثبیتاً للاخلاص»، یعنی روزه موجب پابرجایی خلوص می شود.

شکرگزاری
روزه داری و توجه به خداوند، انسان را در برابر نعمات پروردگار مانند نزول قرآن، شب قدر، نزول ملائکه و روح برای بازشدن ابواب رحمت الهی در این ماه و میهمانی خدا و توفیق عبادت و کسب تقوا شاکر می نماید.

تقویت معارف دینی
وفور برنامه هایی چون دعا، قرآن، بیان معارف، طبعاً با شکم خالی و عدم حجاب، بیشتر ثمربخش خواهد بود.

پاکی از رسوبهای جسمی حرام و شبهه ناک
انسان ممکن است آگاهانه و یا ناآگاهانه لقمه های حرام یا شبهه ناک بخورد که روزه موجب ذوب این لقمه ها و صفای باطن و آرایش صفات حسنه در انسان می گردد.

رهایی از عادتهای معمولی
روزه به معنای خضوع در برابر احکام خداوند و خودداری از اطاعت کامل شهوتهای مشروع بدنی است که در حالت عادی حلال است تا بدین وسیله انسان از عادتها بیرون رود و نفس تحت کنترل درآید.

شناخت ارزش نعمتها
انسان تا حرارت تشنگی و تلخی گرسنگی را حس نکند، ارزش نعمتهای خداوند را نمی شناسد. روزه بزرگترین یادآوری کننده انسان به نعمتها و خیر و برکات است و تا انسان از خوراکی ها و نوشیدنیها محروم نگردد، ارزش نعمتها را نمی شناسد.

عادت به امانتداری
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: روزه امانت است، پس باید هر کس امانت خود را نگه دارد. انسان روزه دار با در اختیار داشتن خوردنیها و آشامیدنیها، امانت نگه داشته و به آنها دست نمی زند و این تمرینی است برای حفظ و نگهداری بسیاری از چیزها که حق استفاده شخصی از آنها را نداریم.

کنترل زبان
کنترل زبان تمرین زیادی لازم دارد و چه بسا گناه زبان اعمال نیک چندین ساله را محو می کند. در رمضان شخص روزه دار با قرائت قرآن و دعا و ترک گناه زبان چون غیبت و دروغ و تهمت، پالایش واقعی این عضو را عهده دار می شود.

اقدام به توبه
از آثار معنوی و مهم روزه، طهارت درونی و حرکت صحیح برای بندگی و سیر به سوی کمال الهی و رسیدن به محبوب در پرتو برنامه های عملی روزه است.

آثار اجتماعی روزه بیداری عاطفه و تحقق روحیه نوع دوستی
روزه حس همدردی و همسویی با قشر مستضعف را در انسان بیدار می کند. بیداری عاطفه یکی از ویژگیهای انبیاء و اولیای الهی است. پیامبر اکرم(ص) در وصف ماه رمضان فرمودند: «ماه رمضان ماه مواسات و همدردی است.» امام صادق(ع) فرمودند: «فلسفه وجوب روزه از طرف خدا این است که ثروتمند درد گرسنگی فقیر را بچشد و بیابد.»
یکی از گرایشهای مطلوب آدمی، نوعدوستی است. حتی بعضی مکاتب اخلاقی در این قضیه افراط کرده و نوعدوستی را تنها ملاک خیر در ارزشهای اخلاقی معرفی کرده اند. البته، از دیدگاه عاطفه گرایان در فلسفه اخلاق و ادیان ارزشهای اخلاقی دارای ایرادهایی است که عمده ترین آنها این است که در این دیدگاهها به ارزشها و اخلاق فردی توجهی نشده و اخلاق صرفاً جنبه اجتماعی به خود گرفته است. آیین مقدس اسلام ملاک ارزش اخلاقی و خیر و شر را تنها عاطفه نوعدوستی ندانسته است. ملاک در این آیین چیز دیگری است که اساساً همان قرب به خداوند است. با توجه به حدیث منقول از امام صادق(ع) ، به طور رسمی روحیه نوع دوستی به عنوان یکی از آثار و برکات روزه ذکر شده است. هدف اول ایجاد تساوی و تعادل اقتصادی و توجه و ترحم به ضعفا می باشد که به خاطر روزه داری و احساس گرسنگی و رنج حاصل از آن به دست می آید و از این طریق انفاق به دیگران و رفع محرومیتها صورت می گیرد. در احکام مربوط به روزه داری وقتی توجه شود، همین مقصود مورد نظر شارع مقدس است؛ مانند حکم کفایت از قبیل کفاره افطار عمدی در ماه مبارک رمضان و روزه های واجب مثل افطار روزه منذور حکم فدیه دادن برای بسیاری از معذورین که در ماه مبارک رمضان نتوانسته اند روزه بگیرند و همین طور زکات مخصوص ماه مبارک معروف به زکات فطره.
همه این موارد گویای آن است که تشریع روزه هر چند در یک بعد امساک و خود نگهداری برای روزه دار است؛ در بعد دیگر نوعی دیگر خواهی و توجه به دیگران می باشد که همه این اهداف در پرتو توجه به ذات مقدس پروردگار به دست می آید. در واقع، توجه و همدردی با زیردستان و محرومان باعث تحریک عواطف و تقویت بیشتر روح همبستگی اسلامی است.

نظم و انضباط
نظم از عوامل مهم پیروزی بزرگان دین بوده و هست رمضان نظم در زمان، گفتار، حالت و خواب و خوراک را آموزش می دهد انسان مسلمان به واسطه روزه گرفتن نظم را می آموزد، او در وقت معینی افطار می کند و در وقت معینی نیز از خوردن غذا دست می کشد و این نوعی تمرین نظم و انضباط در سایر شؤون زندگی است.

تقویت محبت میان اعضای خانواده
گرامی داشتن بزرگان از طرف کوچکترها و رحم کردن و محبت نمودن به کوچکترها از جانب بزرگان و نشستن همزمان بر سر یک سفره معنوی و با ذکر تسبیح خدا شروع به غذا خوردن، موجب تقویت محبت میان اعضای خانواده می شود.

تقویت محبت میان امت اسلام
در ماه مبارک رمضان، انجام نمازهای جماعت و خواندن دعاهای دسته جمعی به سوی خدا، زنده نگه داشتن شبهای قدر، بیزاری از طاغوت در روز قدس و اقامه نماز عید فطر، دادن فطریه به فقرای جامعه همه و همه موجب تقویت محبت و یکدلی امت اسلام می گردد.

نقش «فرهنگ روزه داری» در استقلال و عزت اجتماعی ملتها
فرهنگ روزه، یعنی فرهنگ کف نفس و خویشتنداری. این فرهنگ سبب می شود یک ملت بتواند برای به دست آوردن استقلال و مجد و عزت و آبرو و حیثیت بیشتر کار کند و کمتر مصرف نماید، قناعت پیشه سازد، مناعت طبع داشته باشد. کشورهای جنوبی ( به اصطلاح جهان سومی ها) نمی توانند با الگوهای غربی مصرف به تأمین استقلال و آبروی خویش بپردازند. بنابراین، ملتهای در حال توسعه برای عزت ملی و شکوفایی اقتصادی و اجتماعی و استقلال و بی نیازی همه جانبه خویش، باید از فرهنگ خودی الهام بگیرند، از مصرفهای زاید و نیازهای کاذب بپرهیزند و با کمترین مصرف به بیشترین تولید و ایجاد ثروت اجتماعی و مازاد سرمایه ملی بیندیشند.
مهاتما گاندی با تکیه بر آیین هندو، از سنت براهماجاریا (ضبط نفس) الهام یافته و روزه می گرفت و هزاران نفر در هند با اقتدا به او روزه می گرفتند و این جانمایه روش مبارزه منفی و استقلال خواهی گاندی و پیروانش بود.

رمضان در تعلیم و تربیت اسلامی
همان گونه که برای دانشجویان سال تحصیلی تقویم تحصیلی و موعد مشخصی برای نام نویسی و انتخاب واحد و امتحان پایان ترم مقرر می گردد، در فرهنگ دینی نیز برای مردمان روزان و شبان، ماهها و سالها همراه با یک رشته برنامه ها و تکالیف است؛ مثلاً هر مسلمان دست کم برای خود سال مالی دارد تا بخشی از سود و دارایی اش را به عنوان خمس و سایر وجود شرعیه به نیازمندیهای اجتماعی بپردازد.
عالم در شبانه روز در اوقات معینی در محضر خداوند به نماز برمی خیزد و بر سجده می افتد. پنجشبنه ها و جمعه های هر هفته نیز برای او معنی دارد. اصلاً باید هر روز محاسبه نفس کند. همچنین یک ماه از سال را «روزه» می گیرد. پیش از رمضان، ماههای رجب و شعبان با برنامه های خودسازی مثل روزه، انفاق، استغفار، نیایش و… مؤمنان را آماده می کند تا از نفحات انس و نسیم رحمت و جذبات حق بهره مند شوند. رمضان ماه تقوا، معرفت، تلاوت کلام ا…، خودسازی، صله رحم، اطعام، توبه و استغفار، نیکو ساختن اخلاق، رد مظالم و ادای حقوق مردم است، ماه میهمانی خدا. در ماه مبارک رمضان، لیله القدر نقطه عطف مهمی است. در این شب، حقیقت قرآن بر قلب پیامبر(ص) فرود آمده است؛ یعنی خداوند متعال با بشر سخن گفته و برای او پیام فرستاده است. پس رمضان ماه گشوده شدن دریچه غیب به جهان طبیعت و نزول باران رحمت قرآنی است. شایسته است لیله القدر را در رمضان جستجو نموده و با نیایش و تأمل و تفکر و معرفت و توبه احیا کنیم و بدین صورت، سرنوشت معنوی و روحی و اخلاقی خوبی برای خویش از خدا بخواهیم.
بنابراین، در تقویم تربیتی اسلام، رمضان برجستگی و اهمیت خاصی دارد.
منبع:روزنامه قدس