امام جعفر صادق(ع)؛ معدن کلمات الهی و مبین جامع قرآن

قرآن خود بیان می‌کند که برخی از ایات محکم و برخی متشابه‌اند، بدین معنا که برخی از ایات در تبیین مطالب صراحت دارند و برخی دیگر اشاراتی هستند که تبیین حقیقی ان‌ها نیاز به توجه به کلیات حاکم بر مفاهیم قرانی دارند و اگر تنها به ظاهر این ایات اکتفا شود معنا منحرف می‌شود و افراد در ضلالت می‌افتند.

ایه ۷ سوره مبارکه ال عمران اشاره کرد که می‌فرماید: (ایات محکمات هن ام الکتاب واخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه وابتغاء تاویله؛ ان‌ها اساس کتابند و [پاره‌ای] دیگر متشابهاتند [که تاویل‌پذیرند] اما کسانی که در دل‌هایشان انحراف است برای فتنه‌‌جویی و طلب تاویل ان [به دلخواه خود] از متشابه ان پیروی می‌کنند.)

در اینجا اگر تنها به ظاهر ایه متمسک شویم بی‌شک باید العیاذ باالله برای خداوند مکان فرض کنیم و به جسمیت حضرت حق(جل وعلا) قایل شویم. در حالی که شیخ صدوق در کتاب (توحید) تفسیر این ایه را از قول امام صادق(ع) نقل می‌کند که ایشان فرموده‌اند: (ان الله علی العرش استوا استولاء) استوا در اینجا به معنای استیلاست یعنی وجود پروردگار بالاتر است و بر تمام کاینات و موجوداتی که خلق کرده است اشراف و استیلا دارد و بر ان‌ها مستولی است.

از همین روی می‌بینیم که برخی از ایات قران نیاز به تفسیر و نیاز به مفسری دارد که از معنای قران اگاه و با ان پیوسته باشد و حضرت حق حقیقت کلام خود را بر او اشکار ساخته باشد. در غیر این صورت تفسیر از قران جدا خواهد بود و به دنبال ان شبهات متعدد و سنگینی مطرح می‌شود.

در این روایت متواتر که اهل سنت و شیعه ان را فراوان نقل کرده‌اند امده است که (انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض؛ من در میان شما دو امانت گرانبها بر جای می‌گذارم یکی کتاب خدا و دیگر اهل بیتم این دو هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه در حوض بر من وارد شوند). این بدین معناست که شما تنها با کتاب خدا نمی‌توانید رستگار شوید بلکه وجود عترت و قران ناطق هم برای پیدا کردن فهم قرانی لازم و ضروری است.

شعار (حسبنا کتاب الله) نشان‌دهنده رویکردی اشتباه به قران است، اظهار کرد: انان که بر چنین رویکردی پای می‌فشارند اگر دریابند که خود نیز نمی‌توانند در صدور احکام فقهی تنها به قران اکتفا کنند بر اشتباه خود اگاه می‌شوند. در عمل نیز می‌بینیم که هر فرقه‌ای با نظراتی بیرون از قران دست به دین‌سازی زده و قران را به رای خویش تفسیر می‌کند.

به عقیده مفسران حقیقی قران امامان معصومی هستند که برگزیده شده از سوی خداوندند و با علم لدنی و خدایی خویش به تشریح و تبیین سخنان او می‌پردازند. بنابراین نتیجه می‌گیریم که اولا تفسیر از ضروریات و الزمات فهم و درک قران است و ثانیا برای دست‌یابی به تفسیر صحیح باید به ان افرادی مراجعه کنیم که از قران هیچ گونه جدایی و فاصله‌ای ندارند.

نقش امام صادق(ع) در تفسیر قران نسبت به سایر ایمه(ع) بسیار برجسته است و یکی از علل این امر اقتضای موقیعت سیاسی اجتماعی حضرت بود، به گونه‌ای که ایشان از فرصت منحصر به فردی برای نشر معارف ناب محمدی و ارایه حقایقی که در متن قران نهفته است برخوردار بودند.

در این متون تعبیراتی ویژه درباره ایشان به کار رفته که از جمله این تعبیرها (معدن کلمه الله) است. این تعبیری است که در صلوات چهارده‌گانه‌ای که مرحوم محدث قمی در انتهای (مفاتیح الجنان) اورده از سوی امام حسن عسکری(ع) خطاب به جد بزرگوارشان، حضرت امام صادق(ع) عنوان شده است. و در واقع به این معناست که ای بزرگواری که معدن و مخزن کلمه خدا هستی و مبین و مرکز ان چیزی هستی که خدا فرموده است.

ما به تجربه و مطالعه به این نتیجه رسیده‌ایم که تقریبا ایه‌ای در کتاب خدا نیست مگر این که امام صادق(ع) درباره ان بیاناتی فرموده‌اند. یعنی شما اگر به تفاسیر شیعی مثل (مجمع البیان)، (المیزان)، (کوفی)، (برهان) و ... مراجعه کنید، می‌بینید که ذیل تفسیر اکثر ایات شریفه قران بیانی نیز از امام صادق(ع) وجود دارد. بنابراین می‌توان تعبیر (مبین جامع قران) را در بین ایمه طاهرین(ع) برای ایشان به کار برد.

اگر ما روش تفسیر را به معنای روش کشف معنا مورد نظر قرار دهیم این عنوان درباره معصومین(ع) صدق نخواهد کرد چرا که روش تفسیر در این صورت ابزاری برای درک معنای متن قران است درحالیکه ایمه معصومین(ع) به واسطه علم الهی خود نیازی به چنین ابزاری ندارند.

با این حال ان چه در توضیح و تبیین قران از سوی ایمه(ع) مد نظر قرار گرفته سخن گفتن براساس فهم مخاطب بوده است، که می‌توان به عنوان روش تبیینی ایشان از ان یاد کرد. در واقع هرچند این بزرگواران گاه بی‌مقدمه در خطابات و اموزش‌های خود مطالبی را بیان می‌کرده‌اند اما هم در این موارد و هم در مواردی که در پاسخ به سوالی سخن گفته‌اند یا در جمعی از مباحثان بیانی داشته‌اند در همه این موارد به مقتضای مخاطبان سخن می‌گفته‌اند و براساس فهم انان بیانی از ایات قران ارایه ‌می‌کرده‌اند.

این مطلبی است که در دانش‌های مربوطه نیز اثبات شده که در هر جمع و موقعیت باید براساس ان جمع و موقعیت و با شنونده‌های گوناگون به طرق متفاوت باید سخن گفت همان‌گونه که فرمودند (کلم الناس علی قدر عقولهم). در واقع ان بزرگواران مخاطب‌شناس بودند و از شکل سوال فرد و احوالات او متوجه سطح فهم و درجات وجودی وی می‌شدند و درمی‌یافتند که چگونه پاسخی درخور فهم و هدایت اوست.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه